Chinese historische uitvindingen
Op de Grote Markt in Haarlem staat een bedrieger. Hij staat op een sokkel en het is Laurens Janszoon Coster. Hij zou in 1423 de boekdrukkunst hebben uitgevonden en daarmee het fundament hebben gelegd van onze huidige moderne samenleving. Maar waarom deze Laurens Janszoon Coster een bedrieger is? Dat lees je op deze pagina.
Leerdoelen
- Je kan de vier grote uitvindingen benoemen en beschrijven.
- Je kan uitleggen wat Chinese wetenschap onderscheidt van westerse wetenschap.
- Je kan de betekenis van de vier grote uitvindingen voor het heden aangeven.
- Je kan met argumenten duidelijk maken wat jij belangrijke uitvindingen vindt.
- Je kan beoordelen of de vier grote uitvindingen een goede representatie zijn van de prestaties van de Chinese wetenschap en technologie.
- Je kan uitleggen dat de nadruk op de vier grote uitvindingen een westers perspectief op de geschiedenis vertegenwoordigt.
- Je kan uitleggen waarom er in hedendaags China zoveel belang wordt gehecht aan wetenschap en technologie (en de geschiedenis daarvan).
- Je kan uitleggen welke rol wetenschap speelt in de verhouding tussen China en het Westen.
IJsje
Dessertijs werd voor het eerst gegeten in China tijdens de Tang-dynastie (618-907). De keizers hadden tientallen ijscomakers in dienst die ijs maakten van buffelmelk, bloem en kamfer. Dat was misschien net zo lekker als het ijs dat de Chinezen al maakten rond 200 v.Chr. : een mengsel van melk met rijst dat werd diepgevroren in de sneeuw.
Inleiding
Op de Grote Markt in Haarlem staat een bedrieger. Hij staat op een sokkel en het is Laurens Janszoon Coster. Hij zou in 1423 de boekdrukkunst hebben uitgevonden en daarmee het fundament hebben gelegd van onze huidige moderne samenleving. De verspreiding van kennis werd door zijn uitvinding zo veel eenvoudiger dat wetenschap en rationeel denken een dominante plaats konden innemen in de maatschappij. Geen wonder dat de trotse Haarlemmers hun stadgenoot met een standbeeld hebben vereeuwigd. Maar wie ooit iemand uit China te gast heeft, moet het Grote Marktplein in Haarlem vermijden. Dat kan niet genoeg benadrukt worden, want bij de aanblik van het bronzen beeld en de bewering over de uitvinding van de boekdrukkunst, zal je gast in lachen uitbarsten. Niet Laurens Jan Coster maar een Chinees vond namelijk de boekdrukkunst uit.
Zowel wijsheid als inventiviteit vormen een rode draad door de Chinese geschiedenis. Door de eeuwen heen hebben Chinezen onnoemelijk veel zaken uitgevonden en gecreëerd die het dagelijks leven aangenamer maakten of de economie stimuleerden. De golfsport werd in China uitgevonden, de kruiwagen, lucifers, speelkaarten, porselein, het spinnenwiel, de tandenborstel, het telraam, het waterrad en nog zó veel meer. China is millennia lang het epicentrum geweest van kennis en innovatie waarmee het land het aangezicht van de wereld heeft veranderd. En dat geldt voor de Vier Grote Uitvindingen in het bijzonder. De beroemde zeventiende-eeuwse Engelse wetenschapper Francis Bacon stelde dat geen land, geen cultuur, geen ster een grotere invloed op de mensheid had dan deze uitvindingen: het kompas, het buskruit, het papier en de boekdrukkunst.
De vier grote uitvindingen
Het Kompas
Wil je weten hoe je ergens moet komen? Vraag het aan Siri of voer het in op Google Maps. Maar hoe te handelen bij afwezigheid van deze hulpmiddelen? Als niemand de weg weet? Je gebruikt een kompas. De Chinezen noemden hun uitvinding: zhǐ nán zhēn (指南针) – naald die naar het zuiden wijst.
Het kompas werd waarschijnlijk uitgevonden gedurende de Periode van de Strijdende Staten (475-221 v.Chr.) en het bestond uit een lepel gemaakt van een magnetisch mineraal. De lepel werd geplaatst op een gladgeschuurde bronzen plaat om vervolgens te worden rondgedraaid, wat een extra magnetiserend effect had. Als de lepel tot stilstand kwam, wees het handvat naar het zuiden. Handig als je op reis bent? Nou nee, een beetje onpraktisch zo’n grote bronzen plaat. Latere uitvinders verbeterden het ontwerp en begonnen met het magnetiseren van stukjes ijzer die ze in kommetjes water legden, daarna gebruikten ze naalden die ze aan een zijden draad vrij rond lieten draaien en dit heeft zich uiteindelijk ontwikkeld tot het kompas dat we tegenwoordig kennen. De Chinezen gebruikten het kompas in de 12e eeuw om een grote vloot naar Korea te sturen en Columbus had het kompas nodig om in 1498 de Atlantisch Oceaan over te steken. Hij ontdekte een voor Europeanen nieuw continent: Amerika.
Een explosief medicijn
Als je niet onder de indruk bent van een gemagnetiseerde naald, zul je misschien meer interesse hebben in de uitvinding van het buskruit. Een explosief goedje bestaande uit sulfur, salpeter en houtskool dat kan worden gebruikt om dood en verderf te zaaien. Wie zou bedenken dat het tijdens de Tang-dynastie (618-907) juist werd uitgevonden door alchemisten die zochten naar de receptuur van het levenselixer? Een brouwsel dat de mens onsterfelijk moest maken. Het Chinese huǒyào (火药, buskruit) betekent letterlijk ‘vuur medicijn’ en werd aanvankelijk gebruikt om huidziektes en infecties te bestrijden.
De geneeskundige Sun Simiao kwam er bij toeval achter dat het mengsel in de juiste verhoudingen behoorlijk explosief was. Een veel voorkomende misvatting is dat de Chinezen het buskruit vervolgens uitsluitend vreedzaam toepasten door er vuurwerk mee te maken. Rond het jaar 1000 hadden experts in het leger van de Noordelijke Song-dynastie (960-1127) het buskruit dusdanig verfijnd dat het geschikt was om kanonnen af te vuren. Andere militaire toepassingen waren: giftige rookbommen en vuurballen, land- en zeemijnen en het ‘vuurpistool’. Daarmee kunnen we een rechte lijn trekken naar modernere westerse wapens als het musket, de mitrailleur en clusterbommen.
Papier
De meeste gewone stervelingen nemen niet dagelijks een vuurwapen ter hand, maar dat geldt wél voor het papier. Een uitvinding die cruciaal is geweest voor het vastleggen en verspreiden van informatie. Zeg maar een smartphone avant la lettre. Aanvankelijk schreven Chinezen op het schild van schildpadden, dierenbotten en bamboe. De oude Egyptenaren namen vervolgens een voorsprong door de ingebruikname van het beter te beschrijven papyrus dat werd gemaakt van de platgeslagen papyrusplant en de Romeinen gebruikten perkament dat werd gemaakt van dierenhuiden. De Chinezen waren wellicht niet op de hoogte van hun schrijfwarenachterstand, maar helemaal tevreden met hun bamboeboeken waren ze niet. Het nam veel ruimte in beslag en als je een reisje ging maken dan zat je al gauw aan vijf extra karren om je boeken op de plaats van bestemming te krijgen.
Copy Paste
Papier was een bijzonder goedkoop en praktisch product om communicatie mee vast te leggen, van wetenschappelijk informatie tot sappige liefdesverhalen. Maar het beschrijven met de hand kost veel tijd en daarom ontwikkelden de Chinezen rond 700 de alleroudste versie van ‘copy paste’: de boekdrukkunst. Eerst beschreven ze een stuk papier met inkt, dat vervolgens tegen een met speciale pasta ingesmeerd houtblok werd aangedrukt. Daarna ging een houtsnijder aan de slag om de niet bedrukte delen uit te snijden, waarna er opnieuw inkt aangebracht werd op het houtblok. Omdat de karakters uitstaken, hoefde je enkel nog een papier licht tegen het houtblok aan te drukken, het liefst met een ganzenveer, om het stuk tekst te kopiëren.
Vragen
- Welke uitvinding spreekt jou het meest aan? Maak een top vier.
- Welke uitvinding heeft volgens jou de meeste invloed gehad op de wereldgeschiedenis? Leg uit.
- Leg met een voorbeeld uit de tekst uit dat uitvindingen niet altijd door één persoon worden gedaan. Maar dat het ook kan bestaan uit een opeenvolging van technologische verbeteringen.
Van voorsprong naar achterstand
Het is weinig overdreven om te stellen dat China de geboorteplaats is van technologie en wetenschap: tot aan de veertiende eeuw was het land op nagenoeg ieder vlak – van wiskunde tot medische wetenschappen – de rest van de wereld ver vooruit. Waar in China al in het jaar 65 een gietijzeren brug werd gebouwd, werd deze pas in 1799 voor het eerst in Engeland voltooid. Toch denken we tegenwoordig bij het woord wetenschap en wetenschapper niet direct aan China of Chinezen. We denken aan Isaac Newton, Albert Einstein en Richard Hawkins. Onze wetenschappelijke helden komen uit het Westen. En daar is een simpele verklaring voor: vanaf de vijftiende eeuw heeft de Wetenschappelijke Revolutie ervoor gezorgd dat Europa en de westerse wereld China ver voorbij zijn gestreefd. Maar hoe is dat mogelijk geweest? Belangrijke factoren zijn het verschil in de wijze waarop er over kennis werd gedacht en de manier waarop onderzoek werd gedaan.
Onder het keizerschap van keizer Yongle (1360 – 1424) van de Ming-dynastie had niemand kunnen bevroeden dat de kennisvoorsprong van China ooit zou worden ingehaald. Yongle was naast een beducht legeraanvoerder een verwoed lezer met een brede wetenschappelijke interesse. Om zijn honger naar kennis te stillen, gaf hij opdracht tot het verzamelen van alle wetenschappelijke informatie die in China aanwezig was. Het leverde werk op voor 2.000 wetenschappers die over alle windstreken van China uitwaaierden. Het resulteerde in een naslagwerk dat bestond uit elfduizend delen. Pas in 2007 werd het als grootste encyclopedie voorbijgestreefd door Wikipedia. In Europa wisten ze tijdens de regeerperiode van Yongle nog niet wat boekdrukkunst was. China leek nog ver voorop te lopen.
Na de dood van keizer Yongle verdween zijn naslagwerk echter achter dikke deuren. Het werd niet algemeen verspreid en de wetenschappers die eraan hadden gewerkt verloren hun baan. Er was niemand die er nog naar omkeek. Wetenschap en technologie was in China een zaak voor eenlingen geworden. Er waren geen universiteiten of soortgelijke plekken waar groepen wetenschappers over een langere periode gezamenlijk onderzoek deden of kennis met elkaar deelden. Soms was er iemand als keizer Yongle die wetenschappelijk onderzoek stimuleerde, maar hier werd vervolgens geen structureel vervolg aangegeven. Als de volgende keizer budget wilde vrij maken voor wetenschappelijk onderzoek, besteedde hij dat aan iets dat hem het beste uitkwam. Er waren wel scholen, maar daar was de aandacht voor natuurwetenschappen, wiskunde en technologie heel beperkt. Kennis die praktisch en nuttig kon zijn, vond men vulgair. Liever richten ze hun aandacht op meer verheven onderwerpen als literatuur, filosofie en ethiek. Samenwerken en het openlijk delen van kennis zijn belangrijke voorwaarden geweest van het welslagen van de Wetenschappelijke Revolutie in Europa. Wetenschappers begonnen naast observatie en logica, het experiment te gebruiken als methode om nieuwe kennis te vergaren. Ze publiceerden hun bevindingen in wetenschappelijke tijdschriften, waarna andere wetenschappers hun experimenten konden verbeteren of hun wiskundige vergelijkingen aanscherpten. Overheden en andere sociale instituties stimuleerden wetenschappelijk onderzoek door het stichten van academies en universiteiten. Zo kon de wetenschappelijke kennis in korte tijd exponentieel toenemen en wist het Westen een voorsprong op te bouwen die China tot op heden nog niet heeft ingehaald.
Een andere belangrijke factor die de kennisachterstand van China kan verklaren, deed zich voor na de dood van keizer Yongle. Zijn opvolgers van de Ming-dynastie (1368-1644) zagen buitenlandse invloeden als een gevaar en wilden de bevolking daartegen beschermen. Reizen naar het buitenland werd verboden en al het contact met buitenlanders moest worden goedgekeurd door de overheid. China ging op slot en daarmee verloor het land het contact met de wetenschappelijke en technologische vooruitgang in de rest van de wereld. Toen de Brit George Macartney in 1793 een expeditie naar keizer Qianlong leidde om de Chinezen over te halen hun land open te stellen voor de handel, ondervond hij hoezeer China de blik van wetenschap had afgewend. Om de keizer gunstig te stemmen had Macartney een uiteenlopende verzameling van door het Westen vervaardigde wetenschappelijke instrumenten als geschenk meegenomen: een planetarium, telescopen, luchtpompen en elektrische apparaten. Na zijn bezoek werden de geschenken ongebruikt in rommelkamers van het Zomerpaleis opgestapeld. De keizer schreef aan de Engelse koning dat er niets was dat de Chinezen misten: “Wij hebben nooit veel waarde gehecht aan vreemde of vernuftige voorwerpen en wij hebben ook geen producten van uw land meer nodig.” Waar het Westen door de Wetenschappelijke Revolutie gelanceerd werd, leek China aan de grond genageld te staan, niet eens toekijkend naar de vlucht die het Westen nam.
Vragen
4. Noem twee belangrijke verschillen tussen de Chinese en de moderne westerse manier van wetenschapsbeoefening.
5. Het Westen heeft China wetenschappelijk ingehaald. Noem twee belangrijke oorzaken van deze voorsprong.
Opdracht Filmpje
Maak een kort filmpje over een Chinese uitvinding. In het filmpje:
- Leg je uit hoe de uitvinding tot stand is gekomen.
- Leg je uit hoe de uitvinding werkt.
- Leg je uit hoe de uitvinding zich heeft door ontwikkeld.
- Leg je uit wat het belang is van de uitvinding.
Opdracht Essay (1000-1500 woorden)
- Hoe is het mogelijk dat het Westen China op wetenschappelijk vlak heeft voorbijgestreefd? Maak daarbij tenminste gebruik van het artikel ‘The Needham Puzzle: Why the Industrial Revolution Did Not Originate in China’, van Justin Yifu Lin en één ander artikel.
- Steelt China kennis uit het Westen? Maak daarbij tenminste gebruik van de artikelen ‘Help, de Chinezen stelen onze kennis (niet)!’ op De Correspondent en ‘Wetenschappelijk samenwerken met China? Lees de bijsluiter!’, op Clingendael Spectator.
Opdracht De vier grote uitvindingen
Gebruik hiervoor extra info ‘De grote vier’ en ‘Meer Chinese uitvindingen’.
- Welke uitvinding spreekt jou het meest aan? Maak een top vier.
- Welke uitvinding heeft volgens jou de meeste invloed gehad op de wereldgeschiedenis? Leg uit.
- Leg met een voorbeeld uit de tekst uit dat uitvindingen niet altijd door één persoon worden gedaan. Maar dat het ook kan bestaan uit een opeenvolging van technologische verbeteringen.
- Het Westen heeft China wetenschappelijk ingehaald. Noem twee belangrijke oorzaken van deze voorsprong.
Verder lezen
- Mark Elvin, The Pattern of the Chinese Past.
- Justin Yifu Lin, ‘The Needham Puzzle: Why the Industrial Revolution Did Not Originate in China’.
- Joseph Needham en Colin A. Ronan, The Shorter Science and Civilisation in China.
- Deng Yinke, Ancient inventions. Thousands of Years of Science and Technology.
- Jared Diamond, Zwaarden, paarden en ziektekiemen. De ongelijkheid in de wereld verklaard.