Geneeskunde
Iedereen kent het yin en yang teken. Maar waar staat het eigenlijk voor? En wat heeft dat met Chinese geneeskunde te maken? Als je aan Chinese geneeskunde denkt, is acupunctuur waarschijnlijk het eerste dat in je opkomt. Maar waarom worden er naalden in iemand geprikt en waarvoor helpt het?
Leerdoelen
- Je kan benoemen wat het verschil is tussen traditionele Chinese geneeskunde en westerse geneeskunde.
- Je kan verschillende vormen binnen de traditionele Chinese geneeskunde uitleggen.
- Je kan benoemen wat de relatie is tussen traditionele Chinese geneeskunde en het daoïsme.
Inleiding
De Traditionele Chinese Geneeskunde, ook wel TCM genoemd, naar het Engelse Traditional Chinese Medicine, is een verzameling van verschillende onderdelen van geneeskunde en theorieën die al duizenden jaren in ontwikkeling is. Van alle onderdelen is in Europa acupunctuur het meest bekend. Daarnaast zijn ook kruidengeneeskunde, voeding en massage vormen van TCM. TCM wordt steeds populairder in Nederland en andere (westerse) landen. Veel zorgverzekeraars hebben alternatieve geneeskunde, en vaak TCM-behandelingen, in een aanvullend pakket.
TCM is voornamelijk gericht op preventie. Het doel is om een goede gezondheid te behouden en te bevorderen door een gebalanceerde levensstijl, zodat men tijdens het leven de dao (de weg of het levensdoel) kan bereiken. Hier leer je alles over de herkomst van TCM, het verschil tussen TCM en westerse geneeskunde en maak je kennis met verschillende vormen van TCM.
Wat is traditionele Chinese geneeskunde (TCM)?
Als uitgangspunt heeft TCM het verkrijgen of behouden van een goede gezondheid. Het lichaam is uit balans als het ziek is of pijn heeft. Het doel van TCM is dan om die balans te herstellen. TCM heeft een holistische benadering. Dit houdt in dat de mens wordt gezien als één geheel: lichaam, ziel/geest en emotie. De psychische, emotionele en lichamelijke processen van de mens zijn hierbij met elkaar verbonden. Bij de Chinese geneeskunde wordt alles gezien in samenhang met elkaar, in harmonie met de omgeving, en met het ritme van de natuur. Een fysieke kwaal wordt dan ook gezien als de weerspiegeling van een onevenwichtigheid. Om ziekte te genezen en de gezondheid te herstellen, moet de oorzaak van dit verstoorde evenwicht worden aangepakt. Bij klachten wordt er dus gekeken naar de gehele persoon, en niet alleen naar de klacht. De symptomen worden met elkaar in verband gebracht.
TCM en een aantal belangrijke begrippen uit het daoïsme (doorklik: Religie en levensbeschouwing)
TCM is onder andere gebaseerd op de filosofie van het daoïsme, oorspronkelijk ontstaan in China. Daoïsme gaat over de weg (道, dào betekent ‘weg’) van de mens in balans met de natuur. Een belangrijk daoïstisch begrip is wu wei (无为, wúwéi): het handelen door niet te handelen. Hiermee wordt het ‘niet-doen’ (niet te verwarren met niets doen) of ‘loslaten’ bedoelt, in de zin van handelen maar zonder betrokkenheid. Een daoïst probeert zich niet te verzetten tegen de loop der dingen, maar gaat daar spontaan en bewust in mee.
Het daoïsme is de allesomvattende universele natuurlijke weg, waaraan men zich als mens dient aan te passen. Volgens deze filosofie wordt de natuur bestuurd door de interactie tussen de kosmische krachten yin en yang. De filosofie van het daoïsme is in de zesde eeuw voor Christus opgetekend in het boek Daodejing door de filosoof Laozi.
Yin-yang
Een van de daoïstische denkbeelden is dat het menselijk lichaam met de menselijke geest en de natuur in balans moet zijn. Dit wordt uitgedrukt met yin en yang (阴阳, yīn yáng). Wanneer de balans tussen yin en yang ontbreekt, ontstaat er ruimte voor ziektes.
Yin en yang
Yin en yang zijn oude concepten uit de Shang-dynastie (1600-1100 v. Chr.). Yin staat oorspronkelijk voor de schaduwzijde van een heuvel. Yang staat voor de zonnige kant van een heuvel. Door de eeuwen is de theorie van yin-yang omgevormd tot contrasterende fenomenen, die niet buiten elkaar om kunnen.
Het symbool voor yin en yang is een cirkel waarin het zwarte yin deel vrouwelijk voorstelt, en het witte yang deel mannelijk. Het zwarte deel yin bevat een witte punt, en in het witte deel yang bevat een zwarte punt, om uit te drukken dat het mannelijke deel altijd een vrouwelijk deel draagt, en het vrouwelijke deel draagt ook altijd een mannelijk deel. Yin-yang werken samen, transformeren in elkaar en consumeren elkaar. Wat hiermee wordt bedoeld is dat niets volledig yin, en niets volledig yang is.
Neem als voorbeeld: licht en schaduw/donker. Net zoals licht en donker zijn yin en yang tegengestelden die niet zonder elkaar kunnen bestaan. Dit concept wordt in TCM toegepast op het menselijk lichaam. Ook wordt het toegepast op verschillende lichaamsfuncties en symptomen van ziektes, en op voeding. Voeding kan bijvoorbeeld een verwarmend effect op je lichaam hebben (yang), of juist een verkoelend effect (yin). Een komkommer is bijvoorbeeld verkoelend. Ook de manier waarop het voedsel wordt bereid bepaalt of het yin of yang is. Gefrituurd voedsel is meer yang, terwijl rauw voedsel meer yin is.
Qi
Naast yin en yang werkt de TCM met het begrip qi (气, qì). Qi kan gezien worden als de potentiele kracht van materie en energie. Qi kan compacter en materieler zijn (yin) of juist meer energetisch en ‘abstracter’ (yang). Alles binnen en buiten het bestaande universum is een vorm van qi. De natuur is een vorm van qi. De zon is een vorm van qi. Jij bent een vorm van qi. Al deze vormen van qi hebben een invloed op elkaar. Binnen een menselijk lichaam zien wij deze beïnvloeding terug als vitaliteit (gezondheid) en ongewenste symptomen (ziektes).
Je kan qi in het menselijk lichaam eigenlijk zien als een waterkanalensysteem. Wanneer het ene kanaal overstroomt (yang), zal het overtollige water in de andere kanalen spoelen en dat kanaal beïnvloeden. Anderzijds, als één kanaal leeg is, kan het zijn water niet doorgeven andere kanalen en komt alles droog te staan.
Qi
Qi circuleert door het lichaam en organen via meridianen. Meridianen zijn netwerken van ‘energiebanen’ waardoor de qi in het lichaam wordt verspreid. De meridianen maken contact met elk deel van ons lichaam. Door verschillende oorzaken kunnen blokkades, overschotten of tekorten ontstaan met pijn, ongemak en/of ziektes als gevolg. Symptomen van diverse ziekten worden gezien als een verstoring of ongebalanceerde beweging van qi door deze meridianen. In de traditionele Chinese geneeskunst probeert men deze verstoringen tegen te gaan door de stroom van qi door het lichaam aan te passen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van bijvoorbeeld acupunctuur, waar door naalden in de huid de qi kan worden omgeleid.
Meridianen worden hier aangegeven in rood en blauw (Bron: needpix)
Wu xing
Volgens het daoïsme manifesteert qi zich in het universum in wu xing (五行, wǔ xíng, vijf elementen): vuur, water, aarde, hout en metaal. Het systeem heeft een voedende (voortbrengende) cyclus (生, shēng): hout → vuur → aarde → metaal → water → hout; en een controlerende (vernietigende) cyclus (克, kè): hout → aarde → water → vuur → metaal → hout.
Vraag
- Bekijk het plaatje. Wat wordt er precies bedoeld met een voedende en controlerende cyclus? Kun je een voorbeeld geven van de onderlinge relatie tussen vuur, hout en water?
De mens, als onderdeel van het universum, is ook onderhevig aan de krachten van deze elementen. De TCM heeft aan ieder element verschillende specifieke eigenschappen toegedicht. Zo is aan ieder element een emotie, zintuig, smaak, seizoen, richting, kleur en orgaan verbonden. Een onevenwichtigheid in één van deze vijf elementen uit zich in lichamelijke of geestelijke klachten. Op basis van de ‘vijf elementen theorie’ kan worden onderzocht welk element uit balans is.
TCM behandelingsvormen
Laten we het wat praktischer maken. De mens bestaat uit verschillende vormen van qi. Wanneer de qi uit balans is (yin-yang) ontstaan er ziekte. Om de mensen gezond te houden, zijn er binnen de TCM verschillende behandelingsvormen ontwikkeld, waaronder de bekende:
- Zelfontwikkelingspraktijken, zoals vechtsporten (doorklik Sport), qigong, taiqi, dans, muziek
- tuina
- Acupunctuur
- Kruiden- en voedingsleer
Zelfontwikkelingspraktijken
Qi is een begrip dat moeilijk te begrijpen valt, maar wel kan worden ervaren. Door middel van zelfcultivering kan iemand zijn eigen qi stroming in het lichaam voelen. Op een hoger niveau wordt iemand bewust van de qi stroming van een ander. Dit bewustzijn kan worden gebruikt voor genezing (bijv. acupunctuur) of voor beschadiging (vechtsport).
Vragen
- Wat hebben Chinese vechtsporten met TCM te maken?
- Kun je een voorbeeld geven van een verband tussen muziek en TCM?
Taiqi (Bron: Pikist.com)
Tuina en acupunctuur
Tuina is een massagevorm waarbij de qi stromingen in het lichaam worden gemanipuleerd. Het is de oudste vorm van geneeskunde.
Acupunctuur maakt gebruik van dezelfde qi stromingen, maar doet dit met behulp van hele dunne naaldjes. Zij doen dit door acupunctuurpunten (dit zijn punten waarbij de qi toegankelijk is voor invloeden van buitenaf) te stimuleren of juist te onderdrukken.
Volgens de Chinese geneeskunde hebben de interne organen een belangrijke invloed op onze gezondheid en functioneren. Er zijn 12 hoofdorganen met allemaal hun eigen meridiaan kanaal. Een meridiaan kanaal is niets anders dan een baan waar qi van dat bepaalde orgaan doorheen stroomt. Een orgaan is een compacte, zichtbare vorm van qi en daarmee yin. Het functioneringsniveau van het orgaan is de niet zichtbare vorm van qi en daarmee yang. Een meridiaan kanaal is de weg die deze niet zichtbare vorm van qi door het lichaam aflegt. De uiting van de qi is zichtbaar door het functioneren van het lichaam.
Vragen
- Tuina is een massagetechniek. Hoe ziet zo’n massage eruit? Lijkt het je prettig of juist niet? Waarom?
- Bekijk de onderstaande Achmea reclame. Zoek op internet naar een plaatje waarbij de meridiaan kanalen op het lichaam worden aangegeven. Geef aan of er bij de Achmea reclame gebruik wordt gemaakt van meridiaan kanalen.
Kruiden- en voedingsleer
Kruidenleer is gebaseerd op de werking van de interne organen. Elk kruid heeft een bepaalde smaak en eigenschap, die volgens de wu xing, de vijf elementen, weer een invloed heeft op het lichaam. Wanneer het lichaam een disbalans heeft, gebruik je een contrasteerde kruidencombinatie om de qi stroom weer de andere kant op te laten bewegen.
De Chinese voedingsleer kent vijf smaken: zuur, bitter, zoet, heet en zout, die gekoppeld zijn aan de vijf elementen. De Chinese voedingsleer kijkt naar wat voeding doet met het lichaam. De elementen zijn ook verbonden met organen, emoties, seizoenen, klimaat en kleur.
Hout | Vuur | Aarde | Metaal | Water | |
Smaak | Zuur | Bitter | Zoet | Heet | Zout |
Orgaan | Lever | Hart | Milt | Longen | Nieren |
Galblaas | Dunne darm | Maag | Dikke darm | Blaas | |
Emotie | Woede | Vreugde | Piekeren | Malancholie | Angst |
Seizoen | Voorjaar | Zomer | Nazomer | Herfst | Winter |
Klimaat | Wind | Hitte | Vocht | Droogte | Koud |
Kleur | Groen | Rood | Geel | Wit | Zwart |
(Bron: Cirkels en rechte lijnen)
In ons westerse eetpatroon komen de smaken zout en zoet veel voor. Overmatig gebruik van één smaak kan leiden tot gezondheidsklachten. Door bijvoorbeeld veel zoete dingen te eten, raakt het aarde-element uit balans. Als gevolg daarvan kunnen klachten ontstaan zoals darmklachten, bloedsuikerschommelingen, diabetes en vermoeidheid. Bij een te hoge inname van zout kan het element water uit balans raken. Het gevolg kan zijn dat je te veel vocht vasthoudt, een te hoge bloeddruk krijgt of gewrichtsproblemen.
Vragen
- Zoek een Chinees recept op internet dat goed zou zijn voor je huid. Welke ingrediënten zitten erin en waarom?
- Zoek een Chinees recept op internet dat goed zou zijn tegen verkoudheid. Welke ingrediënten zitten erin en waarom?
Chinese medicijnen op de markt (Bron: needpix.com)
Thee als medicijn
Het drinken van thee wordt in China al 2000 jaar beschouwd als goed voor de gezondheid. Chinese thee komt voornamelijk uit de provincies Sichuan, Anhui, Hunan, Yunan, Fujian en Zhejiang. De meest bekende theesoorten zijn groene, witte, Oolong en Pu Er thee. Elke thee heeft zijn eigen specialiteit. De thee Pu Er wordt vaak gezien als vetverbrander en dus verkocht als middel om af te vallen (mogelijk vanwege de invloed op de stofwisseling). Ook over groene thee wordt gezegd dat het een helende werking heeft; het zou de mentale alertheid bevorderen en de cholesterol verlagen. Ook werd thee vroeger door boeddhistische monniken gebruikt om wakker te blijven tijdens het mediteren. Zo werd het boeddhisme en het drinken van thee steeds populairder in China.
Chinese thee (Bron: pxfuel)
De god Shennong
De god Shennong (goddelijke boer) wordt gezien als de ontdekker van thee. Hij onderzocht de nuttige en schadelijke werking voor planten door deze allemaal te proeven. Over zijn ontdekking van de geneeskrachtige werking van de theeplant, bestaan verschillende overleveringen. Zo zou hij thee hebben ontdekt toen een paar theebladeren toevallig in een door hem gekookt water dwarrelden. Vanuit deze mythe wordt Shennong verbonden met de kennis van geneeskrachtige kruiden en de traditionele Chinese geneeskunde. Nu nog wordt Shennong gezien als de beschermgod van apothekers en boeren.
Shennong proeft planten om hun eigenschappen te ontdekken (Bron: Wikipedia)
TCM vs. westerse geneeskunde
Om verschillen met westerse geneeskunde te begrijpen, moeten we eerst de westerse geneeskunde definiëren. De term westerse geneeskunde wordt in China vaak gebruikt om de tegenstelling met TCM aan te geven, maar een meer gebruikelijke naam is: moderne geneeskunde. Moderne geneeskunde is niet per se westers qua traditie of culturele oorsprong, maar wordt zo genoemd omdat dit het meest voorkomende systeem is in het Westen.
Moderne geneeskunde wordt gekarakteriseerd door het gebruik van wetenschappelijke methoden, kennis en technieken ontwikkeld door empirisch onderzoek. In moderne geneeskunde wordt gekeken naar specifieke delen van het lichaam. Als je pijn hebt aan je arm, dan behandel je je arm. TCM let niet op de individuele delen maar juist op het lichaam als geheel. Als je pijn hebt aan je arm dan behandel je de disbalans of stroom van energie – qi – door je hele lichaam.
Casus: behandeling TCM dokter vs. westerse dokter
Hooikoorts wordt veroorzaakt door een allergische reactie op pollen, wat over het algemeen zorgt voor jeukende ogen, een verstopte of lopende neus, niezen en ademhalingsproblemen.
Bij een westerse dokter krijg je bij hooikoorts antihistamine tabletten, spray of oogdruppels voorgeschreven om de allergische reactie te remmen. Ook kan decongestieve neusspray voorgeschreven worden om de symptomen van hooikoorts te verlichten, zoals een verstopte neus. In extreme gevallen wordt immunotherapie gebruikt, waarbij allergenen over een periode van 5 jaar gedoseerd in het bloed geïnjecteerd worden om hiermee de allergische reactie te verzwakken.
Bij een dokter die TCM beoefent, kan er worden aangeraden acupunctuur te krijgen. Volgens de filosofie van TCM worden allergieën veroorzaakt doordat het lichaam uit balans is en er een tekort is aan qi. Hooikoorts zou veroorzaakt worden door een tekort aan qi in de milt, longen en nieren. TCM zou symptomen kunnen verlichten en allergische aanvallen kunnen voorkomen door een combinatie van kruiden en acupunctuur. Dit zou meerdere keren gedaan moeten worden om het immuunsysteem te ‘versterken’.
Vraag
- Geef, naast bovenstaand voorbeeld van hooikoorts, nog een ander voorbeeld waarbij er vanuit de westerse geneeskunde en TCM een verschillende benadering wordt toegepast.
Traditionele medicijnkast (Bron: pixabay)
TCM in de Chinese geschiedenis
Duizenden jaren terug had men weinig kennis over het menselijk lichaam en gezondheid. Men was in de veronderstelling dat ziektes werden veroorzaakt door geesten en voorouders. Daoïsme is één van de eerste vormen van levensleer geweest die een pre-wetenschappelijke verklaring heeft geprobeerd te geven hoe leven, ziekte en dood worden veroorzaakt en zich tot elkaar verhouden.
Rond de tweede eeuw voor Christus is het boek Huangdi Neijing (黄帝内经) geschreven als een dialoog tussen de Huangdi (黄帝, Gele Keizer) en zijn ministers. Het handboek bevat onder andere filosofische ideeën, de denkbeelden van dao, yin en yang, de vijf elementen, de oorsprong van ziekten en behandelmethoden. De relatie tussen het menselijk lichaam en zijn omgeving en het effect hiervan op de gezondheid wordt hier beschreven, dat de basis vormt voor TCM zoals dit tegenwoordig nog steeds gebruikt wordt.
Door de invloed van het Westen vanaf de tijd van de Opiumoorlogen (zie Opiumoorlogen) begonnen meer Chinese geleerden te twijfelen aan TCM en voor een lange tijd bestonden westerse en traditionele Chinese geneeskunde samen in China. Toen in 1912 China een republiek werd, werd er een ministerie van volksgezondheid opgericht. De bevolking was er slecht aan toe: oorlogen, hongersnoden en opstanden hadden hun tol geëist: ziektes tierden welig en dit zorgde ervoor dat TCM werd gezien als model voor het oude, achterlijke China. Dokters die de westerse geneeskunde volgden, probeerden TCM af te schaffen. Hier was weer een tegenreactie op, en zo werden in 1935 TCM en westerse geneeskunde gelijk onder de wet.
Na de stichting van Volksrepubliek China in 1949 was de gemiddelde levensverwachting maar 35-40 jaar. Tijdens de eerste nationale gezondheidsconferentie in 1950 werd er aandacht geschonken aan het samenbrengen van de kennis van de westerse en Chinese geneeskunde. Er werd gewerkt aan een model om TCM systematisch te kunnen leren en beoefenen. Een belangrijke factor in het omhoog brengen van de levensverwachting waren de blotevoetendoctoren. Dit waren dorpsjongeren met een minimum aan medische kennis die op het platteland, waar toen 90% van de bevolking woonde, medische zorg verleenden. Onderwijs en grote gezondheidscampagnes waren ook erg belangrijk.
Tijdens de Culturele Revolutie (zie Rood China- China onder Mao) werd TCM gezien als traditionele cultuur, die vernietigd moest worden. Vele traditionele geneeskundigen vluchtten het land uit of kwamen om. Naslagwerken werden vernietigd. Er is zo veel kennis over TCM in China verloren gegaan.
In het moderne China wordt getracht de westerse geneeskunst en TCM te integreren. Doel is het beste van twee werelden samen te brengen, met de patiënt als middelpunt.
Uitvinder malariamedicijn
Tu Youyou is een Chinese wetenschapper die in 2015 als eerste Chinese vrouw een Nobelprijs gewonnen heeft. Zij ontving de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde voor haar ontdekking van artemisinine en dihydroartemisinine, twee stoffen die als middel tegen malaria miljoenen levens gered hebben.
Op 23 mei 1967 gaf Mao Zedong de opdracht aan onderzoekers een geneesmiddel tegen malaria te vinden. De groep onder leiding van Tu dook in de traditionele Chinese geneeskunde. Er werden zo’n 2.000 kruiden onderzocht, waaronder de plant zomeralsum, waarvan al in 168 v. Chr. bekend was dat het de malariakoorts kon onderdrukken. Tu ontdekte – via het werk van alchemist Ge Hong uit het jaar 343 – dat artemisinine, een stof van de plant zomeralsum uit koud water moest worden geëxtraheerd. Artemisinine bleek zeer effectief tegen malariaparasieten.
Opdracht TCM
In Nederland zijn er verschillende opvattingen over de werking van TCM. Schrijf in een essay van 800 woorden wat deze opvattingen zijn en gebruik bij dit onderzoek zes verschillende bronnen die deze opvatting ondersteunen en/of weerleggen.
Variatie opdracht
Breng in kaart hoe mensen in jouw omgeving (vrienden, kennissen, familie, buren) tegen TCM aankijken. Neem een enquête af over TCM met minstens tien vragen en interview minstens zes personen.
Variatie opdracht
Interview een TCM-arts over zijn of haar baan. Stel minstens tien interviewvragen op. Welke conclusies kun je trekken uit de antwoorden?
Literatuur tips
- Sun Li, De zoetzure smaak van dromen. Roman gaat over een Chinees meisje en het restaurant van haar ouders, ergens in een dorp in Nederland. Voedsel speelt een belangrijke rol, er zijn zelfs recepten toegevoegd.
- Shen Rong, In het midden van het leven. Novelle over een hardwerkende oogarts, die symbool staat voor de intellectuelen in China in de tijd vlak na de Culturele Revolutie.
- Yu Hua, De bloedverkoper. Roman over een arme dorpeling die zijn bloed moet verkopen.
Verder lezen
- Ardi Brouwers, Cirkels en rechte lijnen (hoofdstuk 4).
- Fuchsia Dunlop, De echte Chinese keuken thuis. Veel kennis en recepten over de Chinese keuken.
Verder kijken
- Film: Ang Lee, Eat Drink Men Woman
- Documentaire: The Tale of Chinese Medicine (zesdelig, terug te vinden op Youtube)