Interculturele Communicatie

Communicatie begint bij de kennismaking. Geef je een krachtige handdruk, een beleefd knikje met je hoofd of drie enthousiaste zoenen op de wang? Bij een formele ontmoeting is dat niet zo ingewikkeld: een niet te ferme handdruk volstaat in China. Maar wat doe je als je een kennis ontmoet die je een jaar geleden voor het laatst zag?

Leerdoelen

Je kunt uitleggen wat de verschillende lagen zijn van een cultuur.
Je kunt drie belangrijke kenmerken van de Chinese cultuur beschrijven.
Je kunt de grootste verschillen in communicatiestijlen tussen Nederlanders en Chinezen uitleggen.
Je kunt de voor- en nadelen van een indirecte communicatiestijl illustreren met voorbeelden.

Inleiding
Drie Hollandse zoenen zijn in China, net als in veel andere landen, uit den boze. Jongeren slaan vaak even een arm om de ander heen of geven elkaar twee luchtzoenen. De wat oudere generatie houdt het bij het schudden van een hand, of nog afstandelijker: een knik met het hoofd of een heel lichte buiging. Tijdens een zeer formele ontvangst met publiek erbij worden bezoekers vaak ontvangen met applaus. Als dank kan je ‘terug’ applaudisseren..

Heb je al gegeten?
Nǐ hǎo (你好) – ‘Gaat het goed met je?’ of letterlijk ‘Jij goed’ – is een uitdrukking die bijna iedere Nederlander kent. Net als bij ons wordt ook een begroeting als “Lang niet gezien” (好久不见, hǎo jiǔ bù jiàn) veel gebruikt. Maar het is heel Chinees is om de ander te vragen naar de inhoud van zijn maag: “Heb je al gegeten?” (你吃了没有, nǐ chīle méi yǒu) is een standaard begroeting. Die uitdrukking onderstreept natuurlijk het belang van eten in China!

Chinese uitdrukkingen met eten
吃醋 chī cù – azijn eten – jaloers zijn (in de liefde)
吃苦 chī kǔ – bitterheid eten – een zwaar leven hebben
吃惊 chī jīng – schrik eten – schrikken
吃力 chī lì – kracht eten – inspannend werk
吃亏 chī kuī – verlies eten – benadeeld worden
吃药 chī yào – medicijn eten – medicijn innemen

Cultuur
De ui, met al zijn lagen, is een mooi beeld om culturen te beschrijven: aan de buitenkant zie je de expliciete uitingen. Cultuurprofessor Geert Hofstede heeft de ui als krachtig symbool voor de lagen van een cultuur verzonnen. Zonder er iets voor te doen is de buitenste laag zichtbaar, hoorbaar of tastbaar. Pas als je de schil afpelt, kom je bij diepere, minder makkelijk te begrijpen lagen. De meest complexe elementen van een cultuur zitten verscholen in het binnenste, de kern. Dat zijn de kernwaarden van de cultuur.

Uiterlijke kenmerken
Taal, eten, kleding, architectuur en literatuur zijn allemaal onderdeel van de schil van een cultuur. Het zijn uiterlijke culturele kenmerken. Ze bepalen het beeld dat anderen hebben van die cultuur. Bij China denken veel mensen aan kleuren zoals rood en geel (niet voor niets hebben veel boeken over China een omslag met die kleuren), aan Chinees eten, aan het karakterschrift, aan Kungfu, aan zijden jasjes in felle kleuren, en misschien denken sommigen ook aan de films van Zhang Yimou of de boeken van Nobelprijswinnaar Mo Yan.

Gedrag, arbeidsethos, ritme, expressie van emotie, hoeveel fysiek contact we prettig vinden, dat zit allemaal iets dieper verscholen, maar ligt nog steeds aan de oppervlakte van de cultuur. Om deze elementen te begrijpen is vooral kennis – en niet zozeer begrip – van de andere cultuur nodig.

Handen schudden of zoenen?
Een laag dieper liggen de rituelen en gebruiken die gangbaar zijn binnen de cultuur, bijvoorbeeld de gebruiken rondom geboorte, huwelijk of overlijden van mensen. Ook begroetingen zitten op dit tussenniveau. Vind je het fijn of juist heel vervelend om mensen aan te raken: buig je bij een begroeting, schud je een hand, of pak je mensen vast en geef je een zoen? Tussen culturen zijn er verschillende voorkeuren als het gaat om de wenselijkheid van fysiek contact.

Kernwaarden
De kern van een cultuur wordt gevormd door de gemeenschappelijke waarden. Dat is de binnenste laag van de ui. Die kernwaarden zijn niet zichtbaar, maar hebben wel grote gevolgen voor het dagelijkse gedrag van mensen en ook voor de onderlinge communicatie. Ze zijn vaak ook bepalend voor hoe mensen in het leven staan. Als je wilt doordringen tot de kernwaarden van de Chinese cultuur, dan moet je je verdiepen in de filosofische ideeën van China’s bekendste wijsgeer Confucius. Ook het denken waarin het individu niet centraal staat, maar onderdeel is van een groter geheel – het collectief – hoort bij de kern van de Chinese cultuur.

Hiërarchie
Een belangrijk kenmerk van de Chinese cultuur is het grote belang dat gehecht wordt aan hiërarchische verhoudingen. De wijsgeer Confucius legde veel nadruk op respect voor autoriteit. Iedereen heeft een vaste plaats in de samenleving. En als iedereen (de heerser en de onderdaan, de vader en de zoon, de oudere en de jongere broer en de man en de vrouw) zijn rol kent en als die hiërarchische relaties in balans zijn, dan is er ruimte voor vrede en voorspoed in het Chinese rijk, was de gedachte.

Zelfopoffering
Naast respect voor autoriteit is zelfopoffering belangrijk binnen de Chinese cultuur. De term zelfopoffering heeft in China, anders dan in Nederland, een zeer positieve lading. De groep, het collectief, gaat in China boven het individu. In eerste instantie gaat het dan om de familie, maar ook over dorpsgenoten, een bedrijf, een religieuze groepering of zelfs de hele Chinese natie.

In China wordt altijd rekening gehouden met het grotere geheel. Het belang van de groep weegt zwaarder dan van één persoon. Een gevolg daarvan is dat plichten veel belangrijker zijn dan rechten. Iedere Chinees is zich daarvan bewust. Het is gewoon om offers te brengen voor je familie.

De hele familie betaalt mee
Chris, een Chinese leraar op een talenschool in Beijing, plukt daar de vruchten van. Zijn ouders, ooms en tantes hebben geld bij elkaar gelegd om zijn MBA-studie in de Verenigde Staten te financieren. De gedachte daarachter is: Chris gaat door zijn studie in de toekomst meer geld verdienen en daar kunnen de familieleden later een graantje van meepikken. Iedereen brengt nu een offer, om straks te delen in de opbrengst. Hij dient met zijn studie het collectieve belang van zijn familie.

Opoffering
Ook de miljoenen arbeidsmigranten, afkomstig van het armere platteland, offeren zichzelf op. Ver van huis werken zij zes of zeven dagen per week in fabrieken die kleding, speelgoed of elektronica produceren. Hun kinderen laten ze achter in het dorp, bij opa en oma. De ouders krijgen één keer per jaar de kans om hun kinderen te zien, rond Chinees Nieuwjaar. Allemaal om de volgende generatie meer kansen te bieden. Je kan hier meer over lezen bij het hoofdstuk over migratie.

Vragen over communicatie tussen ouders en kinderen

Bekijk deze YouTube video over de verschillen tussen Amerikaanse en Chinese ouders:

Vragen

Wat bedoelen Chinese ouders als ze zeggen: ‘Zorg dat je om 10 uur thuis bent?’
Als Chinese ouders zeggen ‘Heb je al gegeten?’, wat bedoelen ze dan?
Welk voorbeeld van wat Chinese ouders zeggen en wat ze bedoelen vind je het meest verbazingwekkend?

Guanxi
Veel Chinezen benaderen mensen waar ze mee in contact willen komen bij voorkeur indirect, via een tussenpersoon. Als je zonder introductie een mail of app stuurt met een vraag, is de kans groot dat je geen antwoord krijgt. Als je de naam noemt van een wederzijdse kennis en de reden waarom die je doorverwezen heeft, dan neemt de kans op een reactie aanzienlijk toe. Een woord dat het belang van die persoonlijke relaties en dwarsverbanden in China aangeeft is guānxi (关系).

Iedereen die wel eens in China geweest is kent dat woord. Het onderhouden van relaties, van guanxi, lijkt enigszins op het netwerken in Nederland. In China is het netwerk waarop je kan terugvallen veelomvattend: familie, inclusief verre verwanten, vrienden, oud-klasgenoten, oud-studiegenoten, collega’s, zakenrelaties, dorps- of wijkgenoten, mensen van de sportclub. Allemaal vormen ze onderdeel van jouw guanxi.

Mianzi
Een ander belangrijk begrip voor omgangsvormen is ‘gezicht’ of ‘gezichtsverlies’, miànzi (面子). Simpel gezegd, betekent het dat het een doodzonde is om iemand in het openbaar stevig de les te lezen. Dat is onnodig vernederend. Het gaat dus ook over hoe je respect toont. Maar het kan zelfs tot gevolg hebben dat een leerling bang is om een vraag te stellen aan de docent, uit angst voor gezichtsverlies. Ze willen niet dom lijken. En als je iets gevraagd wordt is het geven van een antwoord ook lastig. Het komt vaak voor dat leerlingen en studenten op de universiteit proberen in te schatten wat het gewenste antwoord is. En als ze dat niet weten, dan antwoorden ze liever niet.

Opdracht Zakendiner

Bekijk deze video op youtube:

Er is sprake van twee verschillende opvattingen van wat beleefd is. Wat is beleefd in de ogen van de Chinese gastheer? Hoe probeert hij gezichtsverlies te voorkomen? En wat denkt de Britse gast dat beleefd gedrag is? In wie herken je je het meest?

Communicatieverschillen
Het belang van relaties – van guanxi – illustreert al dat communicatiekanalen tussen Nederlanders en Chinezen sterk verschillen. Maar ook de communicatiestijlen zijn totaal anders. Heel simpel gezegd, kan je de Nederlandse stijl ‘direct’ noemen en de Chinese stijl ‘indirect’. Dat verschil is ook wel te omschrijven als ‘hoekig’ tegenover ‘wollig’. De verschillen die hier worden beschreven, geven een algemeen beeld. Ze gelden natuurlijk niet voor iedere persoon: ‘de Chinees’ en ‘de Nederlander’ bestaan niet.

Hoge context communicatie
In een indirecte cultuur zoals de Chinese, zijn niet alleen de woorden die uitgesproken worden belangrijk, maar ook alles daaromheen: de status van de spreker, de toon waarop iets gezegd wordt, de lichaamstaal, de locatie die gekozen is voor de ontvangst, de gasten die zijn uitgenodigd, allemaal dragen ze bij aan de boodschap. Die context is vaak belangrijker dan de woorden die uitgesproken worden. China en Japan worden wel landen met hoge context communicatie genoemd, terwijl Nederland en de Verenigde Staten duidelijk lage context zijn. Groot-Brittannië zit daar tussenin.

Communicatie in China is indirecter en formeler van toon dan in Nederland. Er worden veel woorden gebruikt en met enige regelmaat worden excuses gemaakt: verontschuldigende woorden voor de eenvoudige ontvangst, het simpele eten of een detail dat niet perfect geregeld is. In die communicatie zitten allemaal ingewikkelde boodschappen verstopt. Het lijkt wel een codetaal. Om mensen uit landen waar de context zo belangrijk is goed te kunnen begrijpen, moet je die codes kunnen ontcijferen.

Ja = nee
Een apart woord voor ‘nee’ bestaat niet in het Chinees. Dat is een veelzeggend verschil met het Nederlands. In de Chinese taal koppel je de ontkenning aan het werkwoord om aan te duiden dat je iets niet wilt/kan/doet: je zegt dus ‘niet willen’ of ‘niet kunnen’ of ‘niet doen’ in plaats van ‘nee’. Maar als je alleen die twee woorden gebruikt, klink je nogal bot. Voor beleefd nee zeggen, heb je meer woorden nodig. Als je een Chinees om een gunst vraagt, luidt het antwoord bijvoorbeeld: ‘Ik zal erover nadenken.’ Als je een dag later vraagt of zij het al weet, is de kans groot dat je een niet-begrijpende blik als antwoord krijgt. ‘Ik had toch al gezegd dat het niet uitkwam’ denkt de Chinese collega, terwijl de Nederlander echt meent dat de ander even bedenktijd nodig heeft.

Antwoorden als ‘Het komt niet zo goed uit’ of ‘Ik zal erover nadenken’ betekenen voor de meeste Chinezen gewoon ‘nee’. Niet zo bot als een Nederlander het formuleert, maar net zo duidelijk. Tenminste, voor de goede verstaander.

Nee = ja
Het kan ook andersom: dat er ‘nee’ wordt gezegd, terwijl iemand iets graag wil. Dat kan gebeuren als je iemand uitnodigt voor een diner. De eerste en misschien ook wel de tweede keer wordt de uitnodiging afgeslagen. Dat is een vorm van beleefdheid. Gewoon volharden en nog een keer vragen, met gepaste nadruk, is dan een passende reactie. Maar zeker als je iemand nog niet goed kent, kan het gevoel blijven knagen of je iemand niet teveel onder druk zet.

Nederlanders beroemen zich om hun directheid. Recht-door-zee of zeggen-waar-het-op-staat, heet dat. Een voordeel daarvan is dat je niet voor verrassingen komt te staan. Bij het plannen van een etentje weet je precies waar je aan toe bent en voor hoeveel personen je moet reserveren.

Klap in het gezicht
Een nadeel van die Hollandse directheid is dat die in veel andere culturen over komt als een klap in het gezicht. Het wordt gewaardeerd als je veel vriendelijke woorden gebruikt die een wat mistig beeld creëren. Dan weet je niet precies waar je aan toe bent, maar waarom is dat een probleem? Hoe erg is het als je niet exact weet hoeveel mensen er komen? Een elastisch aantal gasten is in een Chinees restaurant geen punt. Snel worden er wat rijstkommetjes en eetstokjes bijgezet of weggehaald. Niks om je druk over te maken.

Opdracht 'Nee zeggen'

Verzin vijf verschillende manieren om op een indirecte manier ‘nee’ te zeggen. Presenteer je beste idee aan de rest van de klas. Vergelijk alle ideeën en kies een winnaar.

Ja zeggen maar nee bedoelen, of andersom, komt vaak voor. Een ontwijkend antwoord als ‘Daar moet ik even over nadenken’ is niet in alle situaties beleefd genoeg. In China is het niet ongebruikelijk om mensen naar de mond te praten, om datgene te zeggen dat zij graag willen horen. Zeker in hiërarchische relaties. Daarbij is het niet ongebruikelijk om de waarheid een beetje op te rekken. Voor veel Nederlanders is zo’n leugentje-om-bestwil moeilijk te begrijpen of zelfs onaanvaardbaar.

Opdracht liegen

Beschrijf een situatie waarin het beleefder (beter?) is om te liegen dan om de waarheid te vertellen.

Groepsopdracht Teamwerk

Onderhandel als groep van acht over welke voorbeelden jullie willen presenteren. Ieder team van vier (Nederlands en Chinees) leeft zich in in zijn rol. Hoe komen jullie gezamenlijk toch tot een goede presentatie? Hoe zorgt het Nederlandse team voor input van de Chinese leerlingen? Welke communicatiemiddelen gebruikt het Chinese team om een standpunt duidelijk te maken?

Winkelcentrum
Het bekende Nederlandse architectenbureau MVRDV heeft een luxe winkelcentrum ontworpen in Tianjin, een miljoenenstad op een half uur hogesnelheidstrein-afstand van Beijing. De architect had een opvallende blauwe bies bedacht als accent voor het gebouw. Met gevoel voor understatement vertelt Martine Vledder van MVRDV: “De klant zei het niet meteen, maar dat was niet helemaal een kleur die Chinezen waarderen.” Pas weken later, toen ze in een vliegtuig zat en naar beneden keek, begreep ze waarom. Alle daken van bouwketen hebben een goedkoop golfplaten dak in precies die kleur blauw. “Het is voor hen een super goedkope kleur en dat gaat absoluut niet samen met een luxe shopping mall met dure merken.”

Het niet benoemen van dat ‘foute’ blauw, illustreert goed hoe Chinezen gewoon om een probleem heen lopen. Nederlanders gaan liever direct de confrontatie aan, om te voorkomen dat er een kink in de kabel komt door een onbelangrijk detail. De Chinese opvatting is dat problemen zichzelf vaak wel oplossen, als je er maar wat tijd overheen laat gaan.

Vraag

4. Het architectenbureau hoopt dat de klant de volgende keer gewoon meteen zegt wat het probleem is. Denk jij dat de Chinese klant dat zal doen? Waarom wel/niet?

Contracten
In Nederland worden de resultaten van onderhandelingen vastgelegd in heldere contracten. Zo weet iedereen wat de bedoeling is. Wel zo makkelijk, denken wij. Maar daarmee vergeten we dat dat helemaal niet gewaardeerd wordt in andere landen. Zo’n klip-en-klaar Nederlands contract geeft iemand uit China juist de indruk dat de vertrouwensbasis voor een goede samenwerking ontbreekt. Je kan de Chinese onderhandelaar bijna horen denken: “Als afspraken allemaal zo minutieus vastgelegd moeten worden, dan is er vast iets mis.”

Als zich na het ondertekenen van een contract een probleem voordoet, hoe los je dat dan op? Ook daarin zijn grote verschillen tussen Nederlanders en Chinezen. Stap je recht op het probleem af, benoem je het, neem je direct maatregelen om het op te lossen? Dan ben je ongetwijfeld een Nederlander. Drentel je wat behoedzaam om het probleem heen en praat je er niet expliciet over? Dan is de kans groot dat je een Chinees bent. Juist in deze situatie ontstaat er aan beide kanten veel ergernis. Ergernis over de botheid van de Nederlander of juist over het Chinese probleemontwijkende gedrag.

Opdracht Contract

Maak groepjes van vier: twee leerlingen vormen steeds een Nederlands team, de andere twee het Chinese. Voer onderhandelingen over de productie in China van een eenvoudig product (bijvoorbeeld een tuintafel), dat je in Nederland wilt verkopen. Hoe start je de onderhandelingen? Wie voert het woord? Waar vindt het gesprek plaats? Welke zaken bespreek je? Welke afspraken leg je vast? Hoe zorg je ervoor dat het product aan jouw eisen (en de Nederlandse smaak) voldoet? Presenteer de resultaten na afloop aan de klas

Literatuurtip

Mo Yan, Veranderingen, over de jeugd van Nobelprijswinnaar Mo Yan, die de veranderingen in China aan den lijve ondervond. Een mengsel van fantasie en realiteit.

Literatuuropdracht

Lees pagina 85 tot 90 van Veranderingen en beantwoord de volgende vragen:

- Welke kernwaarden van de Chinese cultuur herken je in dit fragment?
- Waarom stopt Mo Yan met zijn opleiding, maar studeert hij toch af? (p. 87)
- Hoe omschrijf je de stijl van Mo Yan? Is die stijl typisch Chinees of juist niet? Onderbouw je standpunt met drie voorbeelden.

Opdracht film The Farewell

Synopsis van de film: Wanneer de familie van Billi (Awkwafina) erachter komt dat hun geliefde grootmoeder terminale longkanker heeft, besluiten ze om haar niet in te lichten. In plaats daarvan plannen ze een geïmproviseerde bruiloft in hun moederland China. Als Billi, tegen haar principes in, toch besluit om te gaan komt ze in aanraking met het leven dat ze als 6-jarige gedwongen moest opgeven, haar sterkzinnige grootmoeder en de kracht van onuitgesproken liefde.

Regisseur: Lulu Wang; acteurs: Awkwafina, Tzi Ma, Zhao Shuzhen. Speelduur: 1u 40 min.; op dvd te krijgen. Trailer.

Voor het maken van de opdracht mag je naast de film ook recensies en interviews met bijvoorbeeld hoofdrolspeelster Awkwafina gebruiken, op voorwaarde van een duidelijke bronvermelding.

Hoe maak je deze opdracht

Deel 1. Schrijf een verslag waarin je de antwoorden op alle onderstaande vragen beantwoordt in samenhang met wat je leerde hierboven over interculturele communicatie.

Cultuur Leg uit hoe de bovengenoemde kernwaarden van de Chinese cultuur in de film The Farewell tot uiting komen.
Hiërarchie en zelfopoffering
Beschrijf vanuit de film een aantal voorbeelden van hiërarchie, het belang van eten in de Chinese cultuur en zelfopoffering.
Communicatie ouders en kinderen
Welke verschillen zie je in de film tussen de Amerikaans-Chinese en meer westerse opvoeding en Chinese opvoeding en omgang/relatie tussen ouders en kinderen?
Mianzi en guanxi
Ook mianzi en guanxi komen in de film voor – zeker ook in de delen die in China spelen, zoals de voorbereiding van de bruiloft-. Beschrijf aan de hand van de film voorbeelden van mianzi en guanxi.
Communicatie en ongeschreven codes
Kun je enkele van die ongeschreven codes en boodschappen in de film benoemen (minimaal drie)?
‘Nee zeggen’
Beschrijf twee voorbeelden uit de The Farewell waarom op een indirecte manier ‘nee’ gezegd wordt en leg uit wat de achterliggende situatie is bij dit specifieke filmfragment.
Liegen en probleemontwijkend gedrag
Beschrijf de situatie uit de film waarin het beleefder (beter?) is om te liegen dan om de waarheid te vertellen en leg uit wat er aan deze situatie typisch Chinees is. Wat verklaart de verschillen in acceptatie van het “leugen” onder de verschillende hoofdpersonen?

Deel 2. Schrijf een korte recensie van de film.
Je volgt de volgende tips voor het schrijven van een recensie.
1. Maak aantekeningen terwijl je de film bekijkt.
2. Bedenk een pakkende titel, zodat mensen je recensie willen gaan lezen!
3. In de inleiding schets je in het kort waar de film over gaat. Onthul niet te veel: de mensen moeten nieuwsgierig gemaakt worden en zelf de film willen gaan zien.
4. Dan beoordeel je wat de film met je deed: wat vond jij goed, welke zaken zijn je bijgebleven (bekijk je aantekeningen).
5. Je eindoordeel: hoe vond je de film, wat vond je mooi, wat niet, wat vond je vreemd of juist niet? Moest je lachen of juist niet? Wat deed de film met je?

Verder lezen

Ardi Bouwers, Cirkels en rechte lijnen, communicatie tussen Chinezen en Nederlanders (2016), Brave New Books. Toegankelijk en met veel kennis geschreven.
Yang Liu, East meets West (2015), Taschen. Treffende pictogrammen over cultuurverschillen tussen oost en west.
Erin Meyer, The culture map (Nederlandse editie, 2019), Business Contact
John van de Water, Je kunt China niet veranderen, China verandert jou (2011), 010 uitgeverij