Kunst
Als wij in Nederland aan kunst denken, dan denken we aan de Hollandse meesters, zoals Rembrandt en Vermeer, of aan moderne schilderkunst, zoals Van Gogh en Mondriaan. In China is dat heel anders. Vraag een Chinees naar kunst en hij of zij zal verwijzen naar bronzen vaten van een paar duizend jaar voor Christus, naar een kunstig bewerkt houten of ivoren object, of naar zwierige kalligrafieën. Olieverfschilderijen zijn in China iets van de moderne tijd, uit het westen.
Leerdoelen
- Je kunt met argumenten uitleggen wat de verschillen zijn tussen hoe Nederlanders en Chinezen aankijken tegen kunst.
- Je kunt de belangrijkste traditionele Chinese kunstvormen noemen.
- Je kunt uitleggen hoe de verschillende objecten gemaakt worden en waarom de techniek van het maken belangrijk is voor Chinezen.
- Je kunt verschillende moderne Chinese kunstenaars noemen en uitleggen of, en zo ja hoe, ze geïnspireerd zijn door de traditionele technieken.
Hoe denken Chinezen over kunst?
Chinese musea hebben hun collectie vaak gerangschikt op materialen. Zo hebben alle historische musea afdelingen voor brons, penseelschilderingen en keramiek. Vaak zijn er ook zalen voor houtsnijwerk, ivoor, zijde, jade en lakwerk. Op deze plek lichten wij de volgende soorten kunstobjecten toe: kalligrafie en schilderkunst, aardewerk en porselein, hout- en ivoorsnijwerk en bronzen objecten.
Voor we beginnen met het beschrijven van die verschillende soorten objecten, is het belangrijk om stil te staan bij een bijzonder fenomeen: Chinezen wegen het tentoongespreide vakmanschap mee in hun waardering voor kunstvoorwerpen. Met andere woorden: Hoe moeilijker een object te maken is, hoe mooier veel Chinezen het vinden. En dat is anders dan hoe wij in Nederland naar kunst kijken. Over een schilder als Picasso wordt gezegd dat ‘ieder kind het kan maken’, toch hangen musea vol met zijn werk. In China is de beheersing van de techniek van het maken van groot belang. ‘Kijk naar de beheersing van de penseelstreek’ of ‘dat is bijna onmogelijk om te maken’ zijn veelgehoorde uitingen van waardering.
Kalligrafie en schilderkunst
Kalligrafie, het schilderen van Chinese karakters met een penseel en zwarte inkt (shūfǎ, 書法) is een belangrijk onderdeel van het culturele erfgoed van China. Vaak worden de afbeeldingen, geschilderd op papier of zijde, op een zijden rol geplakt, die aan de muur gehangen kan worden. Zo’n hangende rol wordt vaak met de Engelse naam scroll aangeduid. Alle geletterde ambtenaren moesten zich bekwamen in deze vorm van schilderkunst. Er zijn zelfs keizers die bekend zijn om hun kalligrafische kunsten.
Er zijn vijf basis stijlen van kalligrafie: zegel, klerk, standaard, half cursief en cursief. De zegelstijl is het oudste schrift en stamt uit de tijd van de Eerste Keizer van China, zo’n 200 jaar voor Christus. Alle andere stijlen zijn in de Han-dynastie ontwikkeld, rond 200 jaar na Christus. In de cursieve stijl, die in China ook wel ‘grasschrift’ wordt genoemd, kan je heel snel schrijven, maar is nogal moeilijk leesbaar. Kalligrafen specialiseren zich meestal in één stijl. Zij kopiëren eerst jarenlang oude meesters in die stijl. Houding en kracht van de kalligraaf, maar ook de kwaliteit van het penseel en de inkt, zijn stuk voor stuk belangrijk voor het resultaat. Ook nu is kalligrafie nog een belangrijke hobby voor veel Chinezen. In de vorige eeuw stond partijleider Mao Zedong bekend om zijn zwierige handschrift. En als je nu een bezoek brengt aan parken in Chinese steden, dan kom je vaak mensen tegen die met water hun karakters oefenen op de tegels. Zo hebben ze geen papier en inkt nodig.
Een beroemde Chinese kalligraaf en landschapsschilder is Su Shi. Hij was trouwens ook dichter, politicus en filosoof. Hij leefde in de Song-dynastie (960-1279), een periode waarin China’s bevolking en economie sterk groeiden. Tijdens de Song gingen veel meer mensen dan voorheen naar scholen en universiteiten en floreerden de kunsten. Su Shi is vooral bekend om hoe hij zijn penseel hanteerde. Je zou zijn stijl impressionistisch kunnen noemen (hij vond ‘gelijkenis’ niet belangrijk). Met een paar streken schilderde hij bamboe, rotsen en bomen. Die penseelstreken lijken simpel, maar hij varieert met dikke en dunne lijnen, die krullen en draaien. Hij vond dat zijn schilderijen zijn innerlijke gevoel weergaven en dat was in het China van de Song-dynastie revolutionair.
Opdracht
Zoek een tutorial op YouTube over hoe kalligrafie werkt (bijvoorbeeld deze). Beschrijf: Wat zijn de acht basis penseelstreken? Hoe moet je je penseel vasthouden en wat is de juiste houding? Hoe maakt je dikke of juist dunne lijnen? (200 woorden) Optioneel: Leen of koop een penseel en Oost-Indische inkt. Oefen een eenvoudig karakter (bijvoorbeeld het karakter voor ‘maan’: 月) en vergelijk met je klasgenoten.
Een moderne kunstenaar die veel werkt met kalligrafie is Xu Bing. Hij speelt met Chinese karakters en heeft bijvoorbeeld een vierkante variant verzonnen, een combinatie van alfabet en Chinese karakters. Een van zijn bekendste werken is het Book from the Sky (zie de afbeelding). Dat is een gigantisch werk van handgedrukte boeken en enorme scrolls, met vele duizenden betekenisloze karakters. Xu Bing heeft voor dit werk met de hand wel 4.000 boekdrukblokken uitgekerfd. Het was voor het publiek moeilijk voor te stellen dat al die teksten onleesbaar waren. Sommige mensen gingen op zoek naar echte karakters. “Vooral intellectuelen leken door de niet-echte karakters van hun stuk gebracht,” zegt Xu Bing daar zelf over.
Opdracht kalligrafie
Schrijf in 250 woorden over Xu Bing, met achtergrondinformatie over de kunstenaar en een vergelijking van zijn ‘Book from the Sky’ met de kalligrafie van Su Shi. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen? Wat vind je zelf van de kunstwerken?
Landschapsschilderingen
Het Chinese woord voor landschap is 山水, shānshuǐ, berg en water. De meeste landschapsschilderingen laten beide elementen prominent zien. Daarnaast zie je soms mensen afgebeeld, meestal heel klein en onbeduidend. Net als kalligrafieën worden deze landschappen vaak op een scroll geplakt en opgehangen. Soms wordt er een gedicht geplaatst naast de afbeelding.
Het British Museum heeft de beroemde rolschildering van Xiang Shengmo tot leven gebracht. Ze hebben een 3D animatie gemaakt van Lezend in het Herfstbos (uit 1623). Deze animatie is te zien via de Twitterfeed van het museum (wel even op full screen zetten) of op YouTube.
Opdracht 3D scroll
Door naar de animatie van het British museum te kijken, vallen veel details op. Bekijk ‘Lezend in het Herfstbos’ en beschrijf wat je ziet. Wat valt je op aan hoe mensen worden afgebeeld en wat denk je dat dat betekent?
Chinese penseelschilderijen gaan niet alleen over de natuur. Er zijn ook scrolls die het dagelijks leven afbeelden. De Qingming scroll is daarvan een mooi voorbeeld. Tot in de kleinste details is het leven van mensen in de Song-dynastie uitgebeeld. Dit is een horizontale afbeelding, die neergelegd wordt op een tafel en waarvan je steeds een ander stuk kan uitrollen. Veel van dit soort scrolls laten het leven zien van een dorp of stad aan de rivier. Daardoor zie je details van huizen en mensen op straat, maar ook van bruggen en boten. Deze afbeeldingen geven dan ook veel informatie over het dagelijks leven en de gebruiken in een bepaalde periode.
Opdracht Qingming scroll
Bekijk de Qingming scroll en zoom in op de uitgelichte details (er zijn ook filmpjes van de scroll te vinden op YouTube). Beschrijf vijf scenes die je opvallen en leg uit waarom. Wat is typisch voor de Song-dynastie, denk je?
Naast hele landschappen zijn er ook genres van schilderijen die zich richten op een dier, een boom of een plant. Geliefde onderwerpen zijn dieren als goudvissen, kraanvogels en paarden, en planten als bamboe, een pruimenbloesemtak of een chrysant. Een meester op dat gebied is Gao Qipei, die leefde in de beginjaren van de Qing–dynastie (1644-1912). Gao gebruikte niet alleen een penseel, maar ook zijn vingers om te schilderen. Met zijn nagels kon hij dunne lijntjes maken, met de palm van zijn hand maakte hij grote vlakken.
Opdracht Betekenis van dieren en planten
Op Chinese schilderijen worden vaak dezelfde onderwerpen afgebeeld. Wat is de betekenis van bamboe, een pijnboom, een kraanvogel, een goudvis, een chrysant en pruimenbloesem?
Recordprijzen voor moderne kunst
Moderne Chinese schilderkunst is in de afgelopen decennia enorm populair geworden, eerst onder westerse kunstkenners, later ook onder rijke Chinezen zelf. Zij zijn nu belangrijke verzamelaars van het werk van moderne Chinese kunstenaars.
In de ‘798 art zone’, op een oud fabrieksterrein in Beijing, begonnen kunstenaars van de Centrale Kunst Academie in de jaren 90 van de vorige eeuw ateliers op te zetten en tentoonstellingen te organiseren. Ook in andere steden ontstonden kunstdistricten.
Bij internationale kunstveilingen worden inmiddels vele miljoenen betaald voor een aantal beroemde namen, zoals: Zhang Xiaogang (bekend van zijn vervreemdende familieportretten), Chen Yifei (met afbeeldingen van Chinese schoonheden van begin vorige eeuw) en Liu Ye (zie Opdracht). Allemaal werken zij met olieverf (tot die tijd in China weinig toegepast). Er zijn in China nu honderden privé musea, met prachtige gebouwen, maar vaak zonder een echt interessante collectie.
Sommige Chinese verzamelaars zeggen dat zij de Chinese kunst (niet alleen de moderne, maar vooral ook de antieke werken) aankopen uit nationalistische overwegingen. Ze vinden dat Chinese kunst in China thuishoort.
Opdracht Moderne Chinese schilderkunst
Liu Ye is een populaire hedendaagse Chinese kunstenaar die olieverfschilderijen maakt. Kopieën van zijn werken kan je kopen in het ‘olieverf dorp’ Dafen, vlakbij Shenzhen. In sommige van Liu Ye’s werken laat hij schilderijen van de Nederlandse schilder Mondriaan zien. Waarom doet hij dat, denk je?
De allerbekendste aardewerken objecten in China zijn misschien wel de soldaten van het terracotta leger in Xi’an. De eerste keizer van China werd in Xi’an begraven en kreeg in zijn graf talloze schatten mee. Een leger van duizenden soldaten en honderden paarden moest hem beschermen. Deze sculpturen waren dus niet bedoeld om te zien door een publiek.
De beelden van soldaten zijn op bijna industriële wijze gemaakt. Ze bestaan uit verschillende onderdelen – sokkel, benen, romp, armen, hoofd – waar vaste mallen voor werden gebruikt. Door steeds een andere combinatie te kiezen en door te variëren in hoofdtooi en haar, lijkt het alsof het allemaal individuele beelden zijn.
Chinees keramiek (aardewerk en porselein) was prominent aanwezig in alle dynastieën, maar veranderde door de eeuwen heen van vorm en kleur. Beroemd zijn de paarden uit de Tang-dynastie, die geglazuurd werden met drie kleuren: bruin, groen en geel (of soms bruin, groen en roomwit). In de Song-dynastie die daarop volgde was subtiel, matgroen celadon erg populair en de Ming-dynastie daarna kennen we van het blauw-witte porselein, dat zo geliefd was in Europa dat het niet alleen geïmporteerd werd door de Oost-Indische Compagnie, maar ook gekopieerd werd door ambachtslieden in Delft.
Aardewerk was, anders dan brons, relatief simpel om te maken en dus geschikt als gebruiksvoorwerp. In musea vind je talloze potten, schalen en kommen. Bijzonder zijn de aardewerken kussens die rijke Chinezen gebruikten: heerlijk koel, zo’n neksteun.
Niet alleen het glazuur bepaalde het aanzien en de kwaliteit van keramiek. De klei die gebruikt werd speelde ook een belangrijke rol. Uit de klei van Yixing worden al eeuwen theepotten gemaakt, omdat deze ongeglazuurde klei de theegeur en –smaak goed opnemen. De thee krijgt in een Yixing pot “een complexe smaak,” zeggen de fans. In de 17e eeuw waren Yixing theepotten ook populair in Europa. In Delft zou geprobeerd zijn kopieën te maken, maar daar zijn geen exemplaren van bewaard.
Porselein (cí, 瓷) wordt op veel hogere temperaturen gebakken dan aardewerk (táo, 陶) en is daardoor sterker. Belangrijke eigenschappen van porselein zijn: het is wit, zeer glad en als je het tegen het licht houdt kan je er en beetje doorheen kijken. Van porselein kan je hele dunne theekopjes maken, wat met gewoon aardewerk onmogelijk is. Voor het produceren van porselein is de grondstof kaolin nodig en die is vooral in Zuid-China te vinden. De meest bekende stad waar porselein wordt vervaardigd is Jingdezhen. Tijdens de Ming-dynastie stonden de belangrijkste ovens in Jingdezhen onder controle van de keizer, waardoor het porselein het stempel ‘keizerlijk’ kreeg.
Opdracht Delfts blauw
Bekijk dit YouTube filmpje over Delfts blauw, dat geïnspireerd is op Chinees Ming porselein. In hoeverre lijkt Delfts blauw op Ming porselein? En wat zijn de verschillen? Hoe moeilijk of makkelijk is het te maken? Denk je dat er een toekomst is voor Delfts blauw? En voor blauw-wit porselein uit China? (250 woorden).
Tijdens de Qing-dynastie worden veel nieuwe kleuren gebruikt, zoals geel, rose, groen en zwart. Ook wordt tijdens de Qing het productieproces aangepast en verfijnd. Het werk wordt opgedeeld in verschillende onderdelen, waardoor iedere ambachtsman of -vrouw verantwoordelijk is voor een klein stuk. Grotere perfectie is het resultaat. Ook moderne Chinese kunstenaars laten zich inspireren door keramiek. Ai Weiwei is een van hen. Hij beschilderde oude vazen en gooide ze zelfs kapot.
Opdracht Moderne keramiek
Schrijf in 250 woorden over Ai Weiwei. Geef achtergrondinformatie over de kunstenaar. Hoe kijkt hij aan tegen oude Han-vazen? Vergelijk zijn vazen met het porselein uit de Ming-dynastie. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen? Wat vind je zelf van de kunstwerken van Ai Weiwei?
Het materiaal waar je ook als leek het best aan ziet hoe belangrijk vakmanschap is, is het kunstige snijwerk van ivoor en hout. In onderstaande afbeelding zie je hoe een schijf van een olifantstand wordt bewerkt tot een bal. Het bijzondere van deze ivoren bal is dat er tien ballen in die bal zitten, die allemaal onafhankelijk van elkaar kunnen draaien. Ongelofelijk knap gemaakt dus!
Zo’n bal toont het summum van vakmanschap. Een van de topstukken van het Nationale Paleis Museum van Taiwan is zo’n bal met wel 17 ballen. Je ziet dat aan de buitenkant een landschap met berg en water en allerlei menselijke figuren zijn uitgekerfd. Er binnenin zijn opengewerkte patronen, zó fijn dat je het zo stuk zou kunnen stoten. Dit kunstwerk is een onderdeel van de ‘schatten van de Chinese keizers’ en is zo wonderbaarlijk dat het gemaakt zou zijn door ‘hemelse wezens’.
Ivoor is een zeldzaam materiaal. Hout is veel gemakkelijker te vinden en er zijn dan ook door de eeuwen heen veel ambachtslieden die objecten van houtsnijwerk geproduceerd hebben, kijk bijvoorbeeld hoe knap een fijnmazig visnet met krabben (zie de afbeelding) is gemaakt. Echt vakmanschap.
Opdracht Moderne Chinese beeldhouwers
Bekijk deze lijst met voorbeelden van 35 moderne Chinese beeldhouwers Welke materialen worden veel gebruikt? Beschrijf het werk van Wang Keping (nummer 31) en dat van Ye Sen (35). Welke kunstenaar wordt in China het meest gewaardeerd, denk je, en waarom? Wat vind je zelf van moderne Chinese beeldende kunst? (500 woorden).
Bronzen objecten
In China wordt er al 3.700 jaar brons gegoten. Sommige archeologen beschouwen de bronstijd als het begin van de Chinese cultuur. De oudste bronzen objecten werden geproduceerd voor voorouderverering. Ze werden dus gebruikt voor rituelen in tempels en niet in het dagelijks leven. Veel bronzen vaten hadden inscripties, met de naam van de eigenaar, de voorouder aan wie het vat was opgedragen en de naam van het soort vat. Soms werd ook de naam van de clan waartoe ze behoorden erbij gezet. De verfijndheid van de decoraties (vaak geometrische patronen en afbeeldingen van dieren) tonen aan hoe geavanceerd China was met het gieten van brons.
Opdracht bronzen patroon
Zoek op wat een ‘taotie’ motief is, beschrijf het en teken het na.
Verschillende vormen van vaten hebben allemaal een eigen naam. Een ding is bijvoorbeeld een driepoot (soms een vierpoot) met twee handvaten op de rand. Een fangding is een vierkante variant van een ding. Bronzen objecten waren vaak klein, maar er zijn ook enorm grote vaten gevonden, van wel 1,3 meter hoog. Zo’n groot vat kan wel 800 kilo wegen.
Opdracht bronzen vaten
Zoek afbeeldingen van een li, een xian, een zun en een gui en beschrijf hoe ze eruit zien en waartoe ze dienden. Leg uit hoe bronzen objecten in het oude China gemaakt werden (tip: dat was niet met modellen van was, zoals bij ons).
Naast rituele vaten werd brons ook gebruikt voor het produceren van klokken. De bekendste klokvorm is de zhong. De klok wordt opgehangen en heeft geen klepel, maar wordt geluid door er met een losse balk tegenaan te slaan.
Bronzen klokken werden ook in series van acht geproduceerd, in oplopende grootte waardoor ze allemaal een andere klank hebben. Zo konden ze als muziekinstrument gebruikt worden. In oude paleizen en tempels kan je die klokkenspelen nu nog vinden. Daarnaast zijn er luxe artikelen gevonden van brons, bijvoorbeeld sieraden, haarpinnen, kammen en .… spiegels.
Literatuur tip
Ma Jian, Het rode stof. Vert. Sander Hendriks. Mets & Schilt, 2001. Reisroman door de binnenlanden van China in de jaren 80 (447 blz.). Ma Jian zelf, en ook de ik-persoon in deze roman, zijn kunstenaar.
Verder lezen
- Craig Clunas (1997), Art in China, Oxford University Press
- China Online Museum met een goed overzicht van klassieke Chinese kunst.