De geboorte van het moderne China

Met een soepelheid die je niet van staatslieden mag verwachten, sprong de Chinese minister van Communicatie over de muur die zijn achtertuin omzoomde. Om niet herkend te worden, droeg hij naar verluid een geleend uniform van een politieman. Waarom vluchtte een minister die late middag op 4 mei 1919 uit zijn eigen huis? Dat lees je o.a. op deze pagina.

Leerdoelen

Je kunt uitleggen welke rol het Westen had in de modernisering van China.
Je kunt uitleggen hoe in China werd gereageerd op de modernisering.
Je kunt van een aantal politiek-maatschappelijk historische figuren aangeven welke rol zij hebben gespeeld bij de modernisering van China.
Je kunt de oorzaken van de 4 mei-beweging beschrijven en benoemen.
Je kunt uitleggen wat de doelen/opvattingen binnen de 4 mei-beweging waren en deze herkennen in bronnen.
Je kunt uitleggen dat de opkomst van de Communistische Partij in verband staat met de 4 mei-beweging.
Je kunt uiteggen en beoordelen hoe de Communistische Partij de collectieve herinnering aan de 4 mei-beweging beïnvloed.

Modernisering van China: de 4 mei-beweging

Inleiding
Met een soepelheid die je niet van staatslieden mag verwachten, sprong de Chinese minister van Communicatie over de muur die zijn achtertuin omzoomde. Om niet herkend te worden, droeg hij naar verluid een geleend uniform van een politieman. Waarom vluchtte een minister die late middag op 4 mei 1919 uit zijn eigen huis? Niet omdat zijn echtgenote hem zojuist betrapt had op een buitenechtelijke affaire, maar omdat op dat moment zijn huis grondig verbouwd werd door studenten van de universiteit van Beijing. Vol woede sloegen ze alles kort en klein wat hen voorhanden kwam en het is zeer de vraag of de minister de aanval had overleefd als hij niet over zo’n goede sprongtechniek beschikt had.

Eerder die dag waren 3.000 studenten opgetrokken naar het Tiananmenplein. Ze hadden er geprotesteerd tegen het vredesverdrag van Versailles dat aan China was opgedrongen. Duitse kolonies op Chinees grondgebied werden overgedragen aan Japan. De gebeurtenissen op deze dag zouden in China uitgroeien tot een legende. Er ontstond een beweging voor politieke en maatschappelijke verandering in een periode waarin het leven van veel Chinezen voorgoed veranderde onder invloed van de moderne tijd.

Vrede van Versailles
Toen de Eerste Wereldoorlog (1914 -1918) uitbrak was China een jonge republiek. De overheid werd niet geleid door een sterke centrale figuur, maar door elkaar afwisselende en beconcurrerende krijgsheren – warlords – en politici met macht en geld, die het in verschillende regio’s voor het zeggen hadden.

Toch wilde China maar wat graag actief betrokken raken in de Eerste Wereldoorlog, want Chinese diplomaten voorvoelden dat het land aanwezig moest zijn bij de – onvermijdelijke – vredesconferentie waar de toekomst van de wereld zou worden bepaald. China koos de kant van de geallieerden en stuurde 96.000 arbeiders naar Frankrijk en Engeland om de oorlogsinspanningen van die landen te ondersteunen. Het land hoopte vurig dat de Duitsers bij een oorlogsnederlaag hun in de ‘eeuw van vernedering’ veroverde koloniale gebieden moesten teruggeven aan China.

Hoe werd China een republiek?
Na de tweede opiumoorlog (1856-1860) werd duidelijk dat China achterliep op het Westen. Er gingen stemmen op om het land te moderniseren, maar een deel van de elite verzette zich hiertegen. Keizerin-weduwe Cixi – die aan de macht kwam door een concurrent te vergiftigen – voerde daarom een halfslachtige modernisering politiek. Er werd een begin gemaakt met de hervorming van het leger, het onderwijs en de industrie, maar een land als Japan, dat ook had gemerkt dat het achterliep op het Westen, wist de hervormingen veel sneller door te voeren. In de zogenaamde ‘verdragshavens’ in China waar westerse landen het voor het zeggen hadden, werd wél flink gemoderniseerd. Dat stuitte niet zelden op verzet van de lokale Chinese bevolking. Zo werden er telegraafpalen omgehakt, omdat dit niet fengshui was. De door Britten aangelegde eerste spoorlijn in China werd opgekocht en afgebroken door de Chinese regering, omdat deze een bedreiging vormde voor de werkgelegenheid onder Chinezen.

China moderniseerde niet en bleef een speelbal van imperialistische agressoren. Duitsland bezette de stad Jiaozhou, en ook Japan wist gebied op China te veroveren. Steeds vaker braken er opstanden uit onder de bevolking, gericht tegen het Westen, maar ook tegen de keizerlijke macht. Cixi werd gedwongen een moderniseringsprogramma door te voeren, maar het was te laat. Nationalisten onder aanvoering van Sun Yat-sen wisten de laatste keizer tot aftreden te dwingen (1912).

Aan de onderhandelingstafel in Versailles bleek de oorlogsinspanning van Japan meer gewicht in de schaal te leggen. Bovendien had het land tijdens de oorlog in het geheim deals gesloten met westerse landen en enkele Chinese politici. De voormalige Duitse bezittingen in China werden aan de Japanners toebedeeld. Het sterk geïndustrialiseerde en gemoderniseerde Japan breidde zo haar invloedsfeer in China uit. De Chinezen kregen niet minder, maar meer imperialisme over zich uitgestort.

Het ontstaan van een beweging
De ontzetting over het besluit was zo groot dat Chinese studenten in Parijs hotel Lutetia omsingelden om de daar aanwezige gedelegeerden te beletten het verdrag in Versailles te onderteken. Op het Tiananmenplein riepen studenten op tot een boycot van Japanse producten. De volgende dagen en weken breidden de onlusten uit naar andere Chinese steden en voegden ook arbeiders, handelaars en journalisten zich bij het protest, ze keerden zich tegen Japan, het Westen en de ‘verraders’ in de regering die China verkwanseld hadden aan de imperialistische agressoren. Met boycots, demonstraties en stakingen hielden de protesten jarenlang aan.

Sun Yat-sen
Sun leerde al in zijn jeugd Engels te lezen en schrijven en studeerde aan Christelijke scholen en universiteiten om arts te worden. Hij kwam daar in aanraking met moderne westerse politiek-maatschappelijke ideeën, en werd sterk aangetrokken door het nationalisme. Hij was een van de leidende figuren in de revolutionaire beweging tegen de keizer. Zijn politieke partij – de Kwo-min-tang (KMT, 国民党, Guómíndǎng) – stelde drie principes centraal:1) bestuur door het volk, Chinezen regeren zelf over hun land; 2) macht aan het volk, er moet sprake zijn van democratie; 3) welzijn voor het volk: modernisering van de industrie moest voor welvaart zorgen. Na de revolutie werd Sun tot president benoemd, maar zijn werkelijk macht bleek al gauw minimaal, in veel delen van China kregen warlords het voor het zeggen. Sun besluit samen te werken met de communisten en ontvangt steun van de Sovjet-Unie. De KMT slaagt erin om een aanzienlijk deel van China onder controle te krijgen, maar Sun maakt dat niet meer mee. Hij overlijdt voortijdig en wordt opgevolgd door de generaal Chiang-Kai-shek. Die maakte op gewelddadige wijze een einde aan de samenwerking met de communisten. Hij zette de modernisering van de Chinese economie voort, maar onder zijn bewind kwam er langzaam een einde aan het liberale, democratischgezinde politieke klimaat waarin de 4 mei-beweging tot bloei kwam.

De studentendemonstatie zelf duurde slechts enkele uren, maar werd het symbool van de transformatie van de Chinese samenleving. De onvrede over Versailles onder intellectuelen hing nauw samen met de onvrede over de politieke en culturele staat van de jonge republiek. Er kwam een beweging op gang die zich als voornaamste vraag stelde hoe China de al maar voortdurende crisis ooit te boven kwam?

Een nieuwe generatie
De generatie studenten en intellectuelen die zich achter de 4 mei-beweging (五四运动, wǔsì yùndòng) schaarde was geschoold in het westers denken. Steeds meer Chinezen hadden gestudeerd in het buitenland, in Londen en Parijs, in Japan, of aan christelijke universiteiten in China zelf. Ook waren er Chinese universiteiten, die na de onderwijshervormingen in 1905 een westers curriculum aanboden, waarvan de universiteit van Beijing ongetwijfeld de belangrijkste was.

Aan de universiteit van Beijing was in korte tijd een academische cultuur ontstaan van openheid en ongedwongenheid. Men was er het pad van de moderniteit ingeslagen. Er werd gedoceerd over Albert Einstein, westerse filosofen of economen, maar later bijvoorbeeld ook over de Indiase politicus Mahatma Gandhi. Iedereen die dat wilde kon er colleges bijwonen en je kon er vrijelijk van mening verschillen met de staf van de universiteit. Je mocht schrijven en denken wat je wilde. Er ontstond ruimte om actief over politieke vraagstukken te discussiëren.

Op de campus leefden studenten dicht op elkaar gepakt en er hing een avantgardistische sfeer. Dat zag je ook aan de veranderende eetcultuur, die was ziyou (自由, zìyóu, betekent ‘vrij’). Je at wat en wanneer je wilde zonder aan voorschriften gebonden te zijn. Dat stond in sterk contrast met de traditionele eetcultuur die was georganiseerd rondom vaste tijden en gebruiken. De ziyou-mentaliteit werd ook toegepast op andere terreinen, zoals de liefde: ziyou ai. Terwijl het gearrangeerde huwelijk de norm was, vreeën de studenten er op los met een partner naar keuze. Het leven werd door de studenten in steeds mindere mate gezien als een collectieve aangelegenheid, en meer en meer als een individuele onderneming.

Nieuwe Jeugd (新青年, xīn qīngnián)
Met de gebeurtenissen rondom het Verdrag van Versailles begon een generatie hoogopgeleide, kosmopolitische stedelingen de waarde van de Chinese cultuur te heroverwegen. Hoe kon het dat China op de mestvaalt van de geschiedenis was beland?

De meest radicale denkers van de 4 mei-beweging legden alle problemen van de Chinese samenleving bij het oude, het traditionele, bij het confucianisme. In een tijdschrift als Nieuwe Jeugd werd fel van leer getrokken. De auteurs meenden dat het confucianisme een allesomvattende, schadelijke en corrumperende greep op de samenleving had gehad. Ze vonden het hypocriet: deugd en rechtvaardigheid werden gepredikt, terwijl in werkelijkheid alleen het belang van de machthebbers telde. De gewone Chinees is het slachtoffer en wordt verzwolgen door het systeem.

Lu Xun
Lu Xun, de beroemdste auteur van het tijdschrift Nieuwe Jeugd, bekritiseerde in zijn geschriften de traditionele samenleving. Zijn verhalen gaan op satirische wijze over bijgeloof, overmoed, opportunisme, wreedheid, slaafse onderworpenheid, onoprechtheid, onbeholpenheid, achterlijkheid, bekrompenheid, en de zelfgenoegzaamheid van de elite. Hij aarzelt niet om de lelijke kant van China te laten zien. In Dagboek van een gek (1918) beschrijft hij het kannibalisme dat in China niet zelden voorkwam. Hij verwees in het verhaal naar de dood van de revolutionair Xu Xilin (1907) wiens hart en lever na executie door soldaten wordt uitgesneden en opgegeten.

Men wilde radicaal breken met het verleden, maar ondanks de kritische houding van Nieuwe Jeugd was de grondtoon vaderlandslievend. De confucianistische klassieke literaire werken werden bij het vuilnis gezet, maar wel ingeruild voor oude volksliteratuur, die tot dan toe weinig aandacht van intellectuelen had gehad. Ook het Klassiek Chinees (doorklik Klassiek Chinees bij Taal) – de taal van de elite die meer dan 90 procent van de bevolking niet beheerste – wilde men vervangen door bai hua, de spreektaal. Zelfs de karakters zouden vervangen moeten worden door het Romeinse schrift. Dat gebeurde niet, maar de spreektaal – het Guoyu (国语, Guóyǔ ‘nationale taal’) – wordt in 1921 erkend en de karakters worden niet langer van boven naar onder en van rechts naar links, maar ‘gewoon’ van links naar rechts geschreven.

Vrouwen
In deze periode was er veel aandacht voor de positie van vrouwen in de samenleving. Die was weinig benijdenswaardig te noemen. Vanaf de tiende eeuw was het mode om vrouwen de voeten af te binden, waardoor de botjes dikwijls braken, de voeten klein bleven en vervormden. Vrouwen werden niet alleen fysiek gemolesteerd. Ze werden als intellectueel inferieur beschouwd. Hun mogelijkheden om een opleiding te volgen of zich maatschappelijk te ontplooien was hierdoor beperkt.

Nu waren er in de geschiedenis wel periodes, groepen en individuen die niet voldeden aan het stereotype beeld van de Chinese onderdrukte vrouw, maar de positie van de vrouw begon pas in de negentiende eeuw daadwerkelijk te veranderen toen hervormers en feministen vrouwenrechten op de agenda plaatsten. Dat zette zich na 1919 versterkt door: het idee van de zelfstandige vrouw die was opgeleid aan de universiteit en een baan had als advocaat, die haar eigen partner uitkoos en seksuele behoeftes had, werd misschien nog niet genormaliseerd, maar wel breed geïntroduceerd in de Chinese steden. Een absoluut keerpunt was dat in de jaren 20 van de twintigste eeuw de praktijk van voetafbinding werd beëindigd.

Sociale rechtvaardigheid
Een andere steen des aanstoots was de grote armoede onder de Chinese bevolking. Hoewel sommige inwoners van de Chinese kustprovincies uit overlevingsdrang naar het buitenland probeerden te emigreren waren de meeste mensen straatarm. Men stoorde zich vooral aan de gelatenheid waarmee de sociale onrechtvaardigheid door de Chinezen werd geaccepteerd. Ook dat kwam door Confucius die met zijn leer voor de slaafse onderworpenheid van het Chinese volk en een zelfgenoegzaamheid van de elite had gezorgd.

Doe er toch wat aan! Veel hoop werd er gevestigd op het moderne en vrije ondernemerschap. Een gouden toekomst gloorde aan de horizon: de kosmopolitische metropool Shanghai, met zijn hoogbouw, en neonverlichte straten diende tot voorbeeld. Men wilde af van de bezetting door het Westen, maar niet van het kapitalisme en de economische banden.

Maar de radicale agenda om te breken met het oude, en de roep om sociale rechtvaardigheid, werkte als een katalysator voor de denkbeelden van een ander westers systeem: het communisme. Veel leidende figuren van de 4 mei-beweging voelden zich aangetrokken tot dit gedachtengoed. De communistische oproep tot revolutie, het gelijkheidsstreven en het anti-imperialisme sloten naadloos aan bij de sentimenten rondom de 4 mei-beweging. In 1921 werd de Chinese Communistische Partij (CCP) opgericht. Mao Zedong, assistent in de bibliotheek van de ‘avantgardistische’ universiteit van Beijing, was een van de medeoprichters.

Einde
Voor velen was de 4 mei-beweging gestart als een roep om persoonlijke bevrijding en culturele vernieuwing met als doel China te laten aansluiten bij de moderne tijd. Het eerste decennium na 1919 werd gekenmerkt door een hoge mate van persoonlijke vrijheid. Er was er een liberale sfeer waarin men relatief vrij was om te denken en zeggen wat men wilde. Maar door de politieke ontwikkelingen, en de gevoelde noodzaak om iets te doen aan de maatschappelijke ongelijkheid, sloten veel intellectuelen zich uiteindelijk aan bij de Communistische Partij. En dat betekende uiteindelijk nieuwe voorschriften, nieuwe dogma’s en discipline.

Bovendien had de frontale aanval op de traditionele Chinese waarden al direct tot sterke oppositie vanuit de samenleving geleid. Binnen de KMT was men van mening dat de 4 mei-beweging al het positieve van de Chinese geschiedenis te grabbel gooide. Chiang Kai-shek deelde in de afkeer van het imperialisme, maar was ook negatief over de westerse liberale denkbeelden die velen in de 4 mei-beweging omarmd hadden. Hij stond voor traditionele waarden en vond dat de nieuwe denkbeelden de jeugd verpestten. De universiteiten werden gezuiverd van westerse ideeën en het confucianisme werd weer geïntroduceerd als verplicht onderdeel in het curriculum. Met het liberale klimaat was het begin jaren dertig gedaan, tegenstanders van de KMT werden opgesloten, ontvoerd en vermoord.

Vragen

Noem 2 belangrijke gebeurtenissen in de internationale politiek die samenhangen met de 4 mei-beweging. Verklaar de samenhang.
Lees eerst het kader ‘Hoe werd China een Republiek’. Wat vind jij de belangrijkste oorzaak van het einde van het keizerrijk?
Lees eerst het kader ‘Sun Yat-sen’. Sun werd sterk beïnvloed door het Westen. Geef hiervan drie voorbeelden.
Stelling: ‘De 4 mei-beweging ontstond uit het niets.’ Leg uit waarom je het niet eens bent met deze stelling.
Je zou de houding van de 4 mei-beweging ten opzichte van het Westen paradoxaal kunnen noemen. Leg uit waarom.
Noem enkele sociale, culturele, politieke en economische doelen/opvattingen van de 4 mei-beweging.
Leg uit waarom veel mensen die betrokken waren bij de 4 mei-beweging zich aangetrokken voelden tot de Communistische Partij. Noem minimaal twee redenen.
Lees eerst het kader ‘Lu Xun’. Leg uit dat Lu Xun met zijn beschrijving van het kannibalisme op meerdere manieren kritiek leverde op de Chinese maatschappij. Noem er twee.
Leg uit dat er binnen de 4 mei-beweging heel verschillend werd gedacht over de economische weg die China moest inslaan. Denk je dat dit ook heeft gegolden voor de ideeën op het vlak van cultuur en maatschappij?
Lees eerst het kader ‘Sun Yat-sen’. De 4 mei-beweging kan worden gezien als een symbool voor het liberale en vrije klimaat in China in de jaren 20 van de twintigste eeuw. Geef twee oorzaken voor het eindigen van deze periode.
De Communistische Partij schenkt nog ieder jaar veel aandacht aan de 4 mei-beweging. Leg uit dat ze aan sommige kenmerken van de 4 mei-beweging juist wel en aan sommige kenmerken juist geen aandacht besteden.

Bronvragen

Gebruik onderstaande bron.

Noem een duidelijk verschil en een overeenkomst tussen de Bokseropstand en de 4 mei-beweging.

Bron: De Bokseropstand brak uit nadat Duitsland een kolonie stichtte in Qingdao en Kiaotschou (膠州, Jiāozhōu). Over deze opstand:

Op verschillende plaatsen braken opstanden uit. Veelal door verarmde boeren die boos naar de stad trokken. Aanvankelijk richtte hun woede zich ook tegen de keizer, maar later mikten ze hun pijlen op buitenlanders en op christelijke Chinezen. Ze scandeerden leuzen als ‘Steun aan de Qing, dood aan de vreemdelingen’, en belegerden de diplomatenwijk in Peking. De opstandelingen geloofden dat magie hun onkwetsbaar maakten voor kogels, en beoefenden Kong-Fu. Daarom werden ze boksers genoemd in de Westerse pers. Ze voerden aanvallen uit op treinen, telegraaflijnen, eigenlijk alles wat het moderne leven symboliseerde. Uiteindelijk grepen de Westerse landen en Japan in. Ze sloegen de opstand neer met hun leger.

Bekijk onderstaande bron.

Lees eerst het kader ‘Sun Yat-sen’ en zoek informatie op over Chang Kai-shek op internet. In China en in Taiwan zijn er straten vernoemd naar Sun Yat-sen, maar alleen in Taiwan waren er tot het jaar 2007 straten vernoemd naar Chang Kai-shek. Leg uit.

Bron: Afbeelding Zongshan weg (Sun Yat-sen) in Taipei, Taiwan.

(bron: wikicommons)

Gebruik onderstaande bron.

Leg uit dat in de bron een belangrijke oorzaak voor de onrust op 4 mei 1919 wordt beschreven.

Bron: Fragment uit A bitter revolution van Rana Mitter

(..) ‘de alledaagse werkelijkheid maakte duidelijk dat Shanghai diep verdeeld werd door het Europese geïnstitutionaliseerde racisme, vooral zichtbaar door plaatsen waar Chinezen niet mochten komen en de rollen die ze niet konden vervullen. De parken aan de Bund werden pas in 1928 opengesteld voor Chinezen (bedienend personeel uitgezonderd). Interraciale huwelijken werden sterk veroordeeld.’

Gebruik onderstaande bron.

Lees ook het kader ‘Lu Xun’. Lu Xun zag deze foto toen hij medicijnen studeerde in Japan. Hij besloot vervolgens zijn carrière een politiek-maatschappelijke wending te geven en werd een geëngageerd schrijver. Leg uit:

Waarom juist deze foto een aanleiding voor zijn carrièreswitch was?
Dat Lu Xun met deze beslissing vooruitliep op de latere 4 mei-beweging

Bron: Een Chinees wordt geëxecuteerd door een Japanse soldaat (1905). Hij zou gespioneerd hebben voor Rusland dat in oorlog was met Japan. Volgens een beschrijving van Lu Xun zouden de Chinese toeschouwers gelaten en soms geamuseerd toekijken hoe hun landgenoot wordt onthoofd.

(bron: wikicommons)

Gebruik onderstaande bron.

Leg uit dat de denkbeelden van Mao goed passen bij de 4 mei-beweging en gebruik daarbij twee bronelementen.

Bron: Mao Zedong schreef een reeks artikelen (1919) over een jonge vrouw die zichzelf van het leven beroofde, omdat ze niet uitgehuwelijkt wilde worden.

Alle Chinese ouders verkrachten indirect hun zonen en dochters. Je kunt niet anders concluderen als je kijkt naar het Chinese gezinssysteem van ‘ouderlijke autoriteit’ en het huwelijkssysteem dat is gebaseerd op een ‘beleid van ouderlijke regeling’.

Gebruik onderstaande bron.

Leg uit dat Zao Taofen goed past bij de 4 mei-beweging en gebruik daarbij drie bronelementen.

Bron: Zao Taofen (1895-1944) was een veel gelezen auteur en redacteur van een tijdschrift voor scholieren/studenten van het praktisch onderwijs, Shanghuo Zhoukan.

Zao studeerde aan de christelijke St John’s University in Shanghai en las er veel Engelstalige literatuur en non-fictie. Hij werd redacteur van Shanghuo Zhoukan en schreef met veel enthousiasme over de vraag hoe China zichzelf kon redden? Hij refereerde daarbij aan de levens en denkbeelden van bijvoorbeeld Mahatma Gandhi, Mustafa Kemal, Thomas Edison, Louis Pasteur, Marie Curie en Albert Einstein.

Gebruik onderstaande bron.

Leg uit of je het eens bent met de manier waarop Xu Deheng terugkeek op de 4 mei-beweging. Waarom wel/niet? Kun je voor zowel eens als oneens argumenten verzinnen?

Individuele opdracht

Lees drie verhalen van Lu Xun. Kies er één uit en leg in een betoog uit waarom dit verhaal het beste past bij de (periode) van de 4 mei-beweging.

Hoe doe je dit:

Maak eerst de leesvragen en kijk deze goed na.
Lees de hoofdtekst nogmaals zorgvuldig door en maak een lijstje van kenmerken van de 4 mei-beweging
Zoek op internet eventueel extra informatie over het verhaal en de auteur
Ga na of je kenmerken van de 4 mei-beweging terugziet in het verhaal. Noteer de citaten en leg uit waarom dit er bij past.
Probeer er één geheel van te maken. Dus schrijf een betoog waarin jij de lezer van jouw stuk op boeiende wijze probeert te overtuigen dat het verhaal goed past bij de 4 mei-beweging.

Literatuur tip

Verzameld werk, Lu Xun. De beste en meest boeiende verhalen van één van China’s meest geprezen auteurs.

Verder lezen

Frank Dikötter, The age of openness
Gloria Davies, Lu Xun’s revolution
Rana Mitter, A bitter revolution
Rana Mitter en Frank Pieke, Modern China (Elementaire deeltjes)